Gipsowa figura krokodyla, 1887 r.

proweniencja: Niemcy, Berlin

warsztat: Pracownia Rzeźbiarska w Muzeum Rzemiosła Artystycznego (niem. Bildhauerwerkstatt im Kunstgewerbemuseum)

model: GF –nr. 6580

autor: Carl Friedrich Müller, za: F.M. Kammel, Der Gipsabguss…, s. 55.

materiał: gips sztukatorski, metalowe listwy mocowania

technika produkcji: puste wewnątrz segmentacyjne odlewy gipsowe, wzmocnione gipsowymi strzemiączkami

wymiary: dł. ok. 290 cm

dawny numer inwentarzowy: nieznany

data utraty zabytku: po 1945 r.

W przedwojennych zbiorach zamku malborskiego znajdowała się spora kolekcja gipsowych odlewów dzieł sztuki średniowiecznej, odcisków pieczęci krzyżackich, detali architektonicznych m.in. odkrytych w trakcie badań archeologicznych na tarasach i fosach zamkowych, okazałych płyt nagrobnych rycerzy i biskupów z terenu Niemiec. Pomiędzy nimi była wyjątkowa figura krokodyla. Konserwator Conrad Steinbrecht zakupił ją pomiędzy majem 1887 a wrześniem 1894 rokiem w pracowni rzeźbiarskiej w Muzeum Rzemiosła Artystycznego w Berlinie, aby mieć model do wykonania formy rzygaczy w terakocie. W berlińskiej pracowni, z inicjatywy wybitnego rzeźbiarza Christiana Daniela Raucha (1777–1857), zaczęto uczyć przyszłych rzeźbiarzy sztuki formierskiej i wykonywania gipsowych kopii dzieł sztuki. Oficjalnie została ona założona w 1819 roku przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III, a około 1900 roku przekształcona na Formiernię Gipsów. Dziś liczy około 7000 odlewów dzieł sztuki i naturaliów. W rocznicę 200-lecia formierni miała miejsce wystawa jubileuszowa „Nah am Leben. 200 Jahre Gipsformerei” w James Simon Galerie w Berlinie (30.08.2019–01.03.2020), na której zaprezentowano taką samą figurę krokodyla. Autorzy pod odlewem gipsowym krokodyla napisali, że model ten powstał w 1892 roku, co nie jest zgodne z fotografią zamieszczoną w Marienburg Baujahr 1887 (więcej informacji: https://www.smb.museum/ausstellungen/detail/nah-am-leben/ https://www.blindbild.com/wp-content/uploads/2019/09/nah-am-leben-krokodil.jpg).

Gipsowy odlew figury samicy krokodyla nilowego – o czym świadczy długość gada – prawdopodobnie został wykonany około 1832 roku przez rzeźbiarza Carla Friedricha Müllera (1812–1838), ucznia Raucha. Niewykluczone, że formę zdjęto z martwego zwierzęcia z berlińskiego ZOO czy ze spreparowanego osobnika, czyli eksponatu muzealnego z Muzeum Historii Naturalnej (Museum für Naturkunde) w Berlinie. Na fotografii zamieszczonej w Marienburg Baujahr 1887 widzimy wnętrze pracowni rzeźbiarskiej w Muzeum Rzemiosła Artystycznego w Berlinie w maju tegoż roku (ryc. 1), gdzie na roboczym stole widoczna jest cała sylwetka gipsowego odlewu gada ze szkolonej kolekcji modeli. Widać na nim, że figura została wykonana z co najmniej ośmiu segmentów, ale jeszcze nie pokryta warstwą politury.

Obok tej dużej, gipsowej figury krokodyla była też mniejsza (ryc. 2), mniej atrakcyjna i jak się wydaje została podobnie wykorzystana jako model do wykonania terakotowych rzygaczy. Później obie figury były magazynowane we wschodniej piwnicy w skrzydle północnym, ze wszystkimi niewykorzystanymi w aranżacji wnętrz zamkowych gipsowymi modelami i matrycami do odlewów. Tuż po zakończeniu wojny został wraz z całą kolekcją tzw. Baumuseum przewieziony do Politechniki Gdańskiej a w latach 60-70. XX wieku powrócił (więcej TUTAJ). Jednak nie cała figura krokodyla zachowała się. Pozostał tylko jeden segment torsu gada (odcinek tuż za głową) oraz dwa relikty łap (ryc. 3 a-c).

Lit.: B. Pospieszna, Historia malborskiej kolekcji odlewów gipsowych, Studia Zamkowe, t. 6 (2018), s. 72–73, ryc. 7a–7b; F.M. Kammel, Der Gipsabguss. Vom Medium der ästhetischen Norm zur toten Konserve der Kunstgeschichte, [w:] Ästhetische Probleme der Plastik im 19. Und 20. Jahrhundert, hrsg. A.M. Kluxen, Nürnberg 2001 (Schriftenreihe der Akademie der Bildenden Künste Nürnberg, 9), s. 47-72; H.G. Hiller von Gaertringen, Meisterwerke der Gipsformerei. Kunstmanufaktur der Staatlichen Museen zu Berlin seit 1819, Berlin 2012, s. 101-102, przypis 5-6.

(oprac. dr B. Pospieszna)