W 2023 roku wydaliśmy tom poświęcony badaniom strat zabytków ceramicznych (il. 1)[1]. W tym też roku archeolodzy z naszego muzeum kontynuowali prace nadzorujące odbudowę budynków C-D zachodniego ciągu gospodarczego na przedzamczu północnym zamku malborskiego (Malbork, stanowisko 3)[2]. I gdy pisząca te słowa opracowywała zabytki z cennej przedwojennej, a zaginionej kolekcji architektonicznych detali chińskich (zob. Dachówka z chińską figurą smoka ziemi, 1722–1796; Dachówka z figurą hybrydalną, k. XVIII w. lub XIX/XX w.), archeolodzy pod kierunkiem dr. Bogusza Wasika w trakcie prac ziemnych zabezpieczyli szereg sporych fragmentów ceramicznych. Miało to miejsce na skarpie po zachodniej stronie kościoła św. Wawrzyńca, w pobliżu mostu przez Młynówkę, na 35 odcinku wykopu pod instalacje (il. 2) w dwudziestowiecznej warstwie narzutowej (nr 2). Znaleziono tam dużych rozmiarów kafel wieńczący oraz szkliwiony ułomek ceramiki (il. 3), który był dosyć ciężki jak na swoje gabaryty, a w dalszych badaniach okazał się być reliktem wspomnianego wcześniej zbioru.
W poszukiwaniach zaginionych zabytków miłe są momenty odzyskania utraconych dzieł, czego przykładem może być powrót do zamku dziewiętnastowiecznych, cennych witraży z kościoła zamkowego (zob. wpis). O znalezionym relikcie figurki smoka z chińskiej dachówki już tak nie możemy powiedzieć. Jednak wiadomo, że został on w trakcie odgruzowywania zamku po zniszczeniach wojennych wyrzucony dla utwardzenia i poprawienia linii stoku Młynówki za kościołem św. Wawrzyńca.
Zatem znaleziony, ale utracony…
Il. 1. Katalog strat wojennych i zbiorów rozproszonych zamku w Malborku, t. 2, B. Pospieszna, Ceramika, detal architektoniczny, kafle, Malbork 2023
Il. 2. Malbork. Przedzamcze. Rejon z zaznaczeniem miejsca znaleziska; rys. B. Wasik
Il. 3. Znaleziska ceramiczne w okolicy mostu przez kanał Młynówki za kościołem św. Wawrzyńca; fot. B. Pospieszna
Był to fragment głowy smoka opracowany plastycznie ze wszystkich stron, czyli dobrze odciśnięty w matrycy składanej. Od przodu widoczne fragmenty pyska, ucha i oka, bardzo starannie opracowane owłosienie w postaci dwóch pukli oraz grzywa modelowana do góry i spięta klamrą (il. 4). Esowaty zarys włosów grzywy widoczny jest zarówno z przodu, jak i z tyłu tego reliktu. Na skutek rozbicia figurki wiemy z jakiego materiału została wykonana. W efekcie wypału powstał dosyć spieczony bardzo zwarty, drobnokrystaliczny korpus w kolorze szarym, z lekkim odcieniem różu, przypominający strukturę piaskowca. Powierzchnia tego reliktu pokryta została – bez podkładu wyrównującego – szkliwem barwionym w masie na zielono, w kolorze trawy, ale nieco przeświecającym, transparentnym. Na jego powierzchni widoczna jest siatka mikro spękań, a w niektórych załomach błyskają plamy iryzacji z powodu długiego przebywania w ziemi w niesprzyjających warunkach.
Mimo mankamentów wynikających ze stanu zachowania, to i tak jego staranne opracowanie wskazuje, że mógł być elementem zespołu chińskich detali podarowanych zamkowi malborskiemu w 1909 roku przez regenta księcia Zàifēnga za pośrednictwem attaché ambasady niemieckiej w Pekinie, architekta Ernsta Börschmanna[3], o czym wiemy z korespondencji konserwatora Conrada Steinbrechta[4]. Najprawdopodobniej, tak jak pozostałe elementy został wykonany w dawnej cesarskiej cegielni w Liu li kü pod Pekinem w 1907 roku.
Porównując znaleziony fragment z fotografiami archiwalnymi Zarządu Odbudowy Zamku w Malborku z roku 1910 udało się dopasować go do figurki smoka z dachówki korytkowej środkowej, która stała na dolnej półce regału przy południowym kominie w magazynie detali architektonicznych w Sali Dwukominowej na podstryszu zachodniego skrzydła Zamku Wysokiego, (il. 5)[6]. W Katalogu strat wojennych MKiDN ( została zarejestrowana pod numerem 67312[5]. Tenże relikt jest również bardzo podobny do nieco większej figurki na dachówce, która w tymże katalogu występuje pod numerem 67315[7]. W przedwojennych malborskich zbiorach takich muzealiów było kilka, o czym też u E. Börschmanna[8].
Znaleziony w tym samym miejscu sporych rozmiarów kafel wieńczący z przełomu XIX/XX wieku z pewnością pochodził z zamku, ale nie udało się ustalić z jakiego pieca.
(oprac. dr B. Pospieszna)
Il. 4. Relikt figurki smoka z chińskiej dachówki, fot. B. Pospieszna
Il. 5. Dachówka z figurką smoka z przedwojennych zbiorów zamkowych; Marienburg Baujahr 1910, fot. 5
Przypisy:
[1] Katalog strat wojennych i zbiorów rozproszonych zamku w Malborku, t. 2, B. Pospieszna, Ceramika, detal architektoniczny, kafle, red. A. Siuciak, Malbork 2023.
[2] B. Wasik, Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego na terenie przedzamcza zamku w Malborku (stan. Nr 3; AZP 18-47/10), Malbork 2023, s. 33-34, ryc. 10, 19 (kpis) w zbiorach MZM/DDN
[3] E. Börschmann, Chinesische Baukeramik, Berlin 1927.
[4] APM, sygn. 206/549: Akten der Königl. Schlossbauverwaltung betr.: die Wiederherstellung des Schlosses von Januar bis Dezember 1909, s. 214-222.
[5] Marienburg Baujahr 1910, fot. 5.
[6] http://dzielautracone.gov.pl/katalog-strat-wojennych/obiekt/?obid=67312 (12.02.2024).
[7] http://dzielautracone.gov.pl/katalog-strat-wojennych/obiekt/?obid=67315 (12.02.2024).
[8] Börschmann 1927, s. 93, ryc. 125/2.