Proweniencja: Prusy krzyżackie, ziemia chełmińska, Wenczlaw (obecnie Unisław)
Warsztat: nieznany
Detal architektoniczny; terakota; odciskanie w matrycy, obróbka ręczna, szkliwienie, kilkakrotne wypalanie.
Wymiary: 23x26x7cm; 23x25x7 cm (2 szt.); 24x25x7 cm
Sygnatury, napisy: na elementach odręczny zapis nazwy miejscowości w j. niem. „Unislaw Wpr.” (czarny tusz)
Nr przedwojenny inw.: nieznany, ze względu na uszkodzenie karty inwentarza
Data utraty dzieła: l. 1945–1961
Obecne miejsce przechowywania, inw.: zachowanych 15 detali znajduje się w muzealnej Kolekcji Detal Architektoniczny (inw. MZM/DA/393/1-5; MZM/DA/340) i 9 szt. na inwentarzu pomocniczym.
Bibl.: Archiwum Państwowe Malbork, Akta Zarządu Odbudowy Zamku, 206/158: Inwentarz detali architektonicznych, s. 3; Marienburg Baujahr 1908/3; B. Schmid, Die Bauformen- Sammlung in der Marienburg, [w:] Geschäftsbericht des Vorstandes des Vereins für die Herstellung und Ausschmückung der Marienburg für die Zeit vom 1. Januar 1928 bis zum 31. Dezember 1929, Danzig 1929, s. 9, 13, ryc. 8; B. Pospieszna, Historia malborskiej kolekcji detalu architektonicznego, [w:] Przywracanie historii. Losy malborskich zbiorów po II wojnie światowej. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku, red. A. Siuciak, Malbork 2015, s. 112, 113, 116, il. 2.
W zachowanym, choć z brakami na połówkach wszystkich kart, malborskim inwentarzu kolekcji detalu architektonicznego na stronie 3 (pierwotnie karta 37) zostały odnotowane dekoracyjne elementy z mensy ołtarzowej i detal ceglany z kościoła parafialnego pw. św. Bartłomieja Apostoła w Unisławiu. Było to piętnaście sztuk fryzu maswerkowego (20x16x4/8,5 cm), osiem sztuk cegieł profilowych z ościeży (27×12,5x 7 cm), cegła pełna (30x16x9 cm), cegła profilowa, fazowana (29×13,5x8cm) oraz pięć płyt ozdobionych postaciami hybrydalnymi opracowanymi reliefowo, być może szkliwionymi. Jedna z zachowanych jest szkliwiona, ale ma nieco inne wymiary (większe) od czterech pozostałych (MZM/DA/340; 29×23,5×9 cm). Wszystkie zapisy inwentarzowe zostały uzupełnione o zwymiarowane szkice artefaktów (ryc. 1).
Oprócz inwentarza zachowała się jedna fotografia w Marienburg Baujahr 1908, na której widoczny jest prawdopodobnie cały zespół detali z Unisławia. Został on umieszczony na regale z lewej strony. U góry widoczne są cztery zaginione płyty (ryc. 2).
Gdy porównujemy szkice obiektów w inwentarzu z fotografią od razu zauważalny jest brak pierwszej plakiety (ryc. 3). Fotografia jej nie zarejestrowała, natomiast widoczne są dwie inne o identycznym przedstawieniu hybrydalnej postaci pół grajka, pół uskrzydlonego węża (ryc. 4), które stoją na początku i na końcu górnej półki ekspozytora. Pomiędzy nimi są dwie płyty z różnymi przedstawieniami, które w inwentarzu odnotowane są, jako czwarte (ryc. 5) i drugie (ryc. 6) w kolejności. Stąd można wnioskować, iż zaginionych płyt było pięć, a nie cztery.
Wszystkie detale, jak się uważa, pochodziły z zamku krzyżackiego w Wenczlaw (Unisław) na Górze Zamkowej, który po 1339 roku rozbudowano do murowanej formy siedziby prokuratora. W latach 1384–1391 zamek był siedzibą Hansa von Wedel. W czasie wojny trzynastoletniej (1454–1466) zamek został zdobyty i zniszczony przez króla polskiego, następnie przekazany wraz z folwarkiem biskupowi chełmińskiemu. W ruinie pozostawał do wojen szwedzkich, kiedy to został doszczętnie zburzony i rozebrany. Nie wiadomo, kiedy zamkowe detale architektoniczne trafiły do kościoła parafialnego w Unisławiu. Większość informacji historycznych została podana za katalogiem opracowanym przez Johannesa Heisego. W inwentarzu jest do niego odniesienie opatrzone adnotacją, iż pochodziły one z zamkowej Infirmerii (zob.: Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Kulm, hg. J. Heise, Danzig 1887, s. 89–90; S. Jóźwiak, Funkcjonowanie centralnych organów władzy Zakonu Krzyżackiego w Prusach u schyłku XIV wieku, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, (1999), nr 3 (225), s. 318, przypis 48.
Do tzw. Baumuseum utworzonego przez Conrada Steinbrechta w zamku w Malborku zostały przekazane przez chełmińskiego inspektora budowlanego A. Jahra, ale nie wiadomo, w którym roku. Pozostawały tam do 1945 roku. Na początku lat 70. XX wieku zostały odnalezione w gruzowisku powstałym na Sali Dwukominowej Zamku Wysokiego. Z tego zespołu detali zachowało się 14 sztuk fryzu maswerkowego i jedna płyta figuralna (MZM/DA/340). Nie zachowały się najatrakcyjniejsze wizualnie płyty przedstawiające postacie hybrydalne (zob.: Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Prusach, red. B. Pospieszna, Malbork 2010, t. 1: Katalog wystawy, s. 77 [kat. I.2.43 (S.M)].
Wiosną 2017 roku w badaniach archeologicznych, prowadzonych w ramach grantu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki Castra Terrae Culmensis – na rubieży chrześcijańskiego świata prowadzonych przez pracowników naukowych z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, odkryto fundamenty zamku w Unisławiu i drobniejsze artefakty kultury materialnej (zob.: https://dzieje.pl/wideo/archeolodzy-odnalezli-ruiny-zamku-krzyzackiego-z-xiii-w-w-unislawiu (27.04.2017)).
Ryc. 3
Kwadratowa płyta fryzowa z reliefowo opracowanym przedstawieniem hybrydalnej postaci o torsie mężczyzny z uniesionymi w charakterystyczny sposób rękami od łokci, których zwisają płetwy. Odwłok dwunożny przypominający korpus i łapy lwa. Ogon z odnóżką, jakby ostrogą zakończony chwostem w kształcie trójzębu z sercowatymi zadziorami. Może być utożsamiana ze znakiem zodiakalnym Wodnik. Hybryda ta poprzez korpus dwunożnego lwa i ogon zakończony harpunem, a nawet skrzydła przypominające płetwy nawiązuje też do wiwerna z kanonu mitycznych zwierząt.
Ryc. 4
Kwadratowa płyta fryzowa z reliefowo opracowanym przedstawieniem hybrydalnej postaci o ludzkim torsie połączonym z ciałem zwierzęcia w lewym profilu, o głowie i odwłoku kozy, dwóch łapach lwa i ogonie węża zwiniętego w kłębek, za którym wystaje kwiatowa rozetka. Postać ludzka ma uniesione ręce, a w dłoniach trzyma przedmiot w kształcie sierpa, w drugiej rybę. Może być utożsamiana ze znakiem zodiaku –Koziorożec.
Ryc. 5
Kwadratowa płyta fryzowa z reliefowo opracowanym przedstawieniem w lewym profilu hybrydalnej postaci grajka w czapeczce frygijskiej, idącej i grającej na flecie. Od bioder grajka wyrastają uniesione po łuku skrzydła, a pod nimi odwłok w formie skręconego spiralnie i uniesionego ciała węża. Ta hybrydalna postać grajka nie wiąże się z cyklem zodiakalnym jak pozostałe.
Ryc. 6
Kwadratowa płyta fryzowa z reliefowo opracowanym przedstawieniem hybrydalnej postaci w prawym profilu. Hybryda o torsie łucznika w charakterystycznej stożkowatej czapce frygijskiej, odwłoku zwierzęcym o czterech łapach (tylne- lwie, przednie zwierzęcia kopytnego) i zawiniętym, podniesionym ogonie. Ukazana została w momencie napinania cięciwy łuku. Lewa noga stwora zakończona kopytkiem podniesiona ku górze. Może być utożsamiana ze znakiem zodiaku – Strzelec. Hybryda ta także nawiązuje korpusem zwierzęcym do fantastycznego centaura.
————————————————————————————————————————————————–
Te hybrydalne postacie nawiązują do kalendarza, do antropomorficznie kształtowanych znaków zodiaku, które umieszczane były w portalach, na ścianach i na witrażach katedr francuskich (np. Rouen, Lyon, Chartres, Laon, Reims), czy włoskich(np. Orvieto, Wenecja) z XII–XIV wieku.
Hybrydy z malborskich zbiorów skompilowane zostały z pół postaci ludzkiej a pół zwierzęcej. Podobnie kształtowane były przedstawienia znaków zodiaku z portalu północnego w północnym transepcie w katedrze w Rouen, gdzie w obrazie świata przedstawione zostały oprócz typowych ujęć z prac sezonowych w miesiącu, groteskowo opracowane znaki zodiaku, częściowo w oparciu o ikonografię zaczerpniętą z popularnych wówczas bestiariuszy.
W państwie krzyżackim znaczenie postaci hybrydalnych najbardziej akcentowane jest w malborskiej Złotej Bramie. Utożsamiają one zło opisywane w „Apokalipsie”, ale też niektóre z nich mają znaczenie apotropaiczne (zob.: B. Jakubowska, Magiczna przestrzeń Złotej Bramy w Malborku. Progres badawczy czy regres?, Malbork 2016, s. 46–80; F. Thénard-Duvivier, Hybridation et métamorphoses au seuil des cathédrales, Images Re-vues. Histoire, anthropologie et théorie de l’art, (2009) nr 6, s. 1–23 http://journals.openedition.org/imagesrevues/686 (30.04.2019).
(oprac. dr B. Pospieszna)
Ryc. 1.
Ryc. 2.
Ryc. 3.
Ryc. 4.
Ryc. 5.
Ryc. 6.