Johann Carl Schultz (1801–1873)

Urodzony w Gdańsku 5 maja 1801 roku malarz i miłośnik pruskich starożytności Johann Carl Schultz [il. 1] był synem zamożnego kupca Martina Schultza i Jakobiny Henrietty Röhr, córki pastora kościoła św. Bartłomieja na Starym Mieście. Od wczesnego dzieciństwa wykazywał zdolności artystyczne i zamiłowanie do dawnej architektury. Pierwsze nauki pobierał w rodzinnym mieście, w szkołach parafialnych przy kościele św. Jana i Najświętszej Marii Panny oraz w latach 1818–1820 w Szkole Sztuk Pięknych i Rzemiosł pod kierunkiem jej ówczesnego dyrektora, malarza zabytków architektury i teoretyka sztuki, Johanna Adama Breysiga (1766–1831). Po zakończeniu edukacji w rodzinnym mieście, jako stypendysta Towarzystwa Pokoju (Friedensgesellschaft), przez trzy lata studiował w Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie. Następnie odbył podróż studyjną po krajach niemieckich, zatrzymując się na kilka miesięcy w Monachium a w latach 1824–1828 przebywał w Rzymie, zwiedzając także najciekawsze zakątki Półwyspu Apenińskiego i Sycylii. Później, po czteroletnim pobycie w stolicy Prus powrócił w roku 1832 do grodu nad Motławą i objął funkcję dyrektora Szkoły Sztuk Pięknych. Pozostał tu aż do śmierci, która nastąpiła 12 czerwca 1873 roku, angażując się w życie społeczno-artystyczne miasta. W jego twórczości najbardziej znanym dziełem jest trzyczęściowy album malowniczych widoków dawnego Gdańska, wykonany przez malarza w technice akwaforty w latach 1855–1868. Służył on po drugiej wojnie światowej jako „ikonograficzny drogowskaz” przy odbudowie zniszczonego ostrzałem Armii Czerwonej miasta. Artysta był ponadto członkiem wielu towarzystw naukowych, Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie i w Petersburgu, kolekcjonerem; współtworzył Gdańskie Towarzystwo Sztuki (Danziger Kunstverein) i Stowarzyszenie na rzecz Zachowania Starodawnych Budowli i Zabytków Sztuki Gdańska (Verein zur Erhaltung altertümlichen Bauwerke und Kunstdenkmäler Danzigs).

W działalności Schultza interesującym rozdziałem w życiu był kilkunastoletni okres współpracy z powołanym do życia w roku 1816 przez nadprezydenta prowincji pruskiej Heinricha Theodora von Schöna Zarządem Odbudowy Zamku w Malborku (Schlossbauverwaltung Marienburg) w trakcie tzw. „romantycznej restauracji”. Gdański malarz jako rzeczoznawca przygotowywał i opiniował niektóre projekty dekoracji i rekonstrukcji zamkowych wnętrz: polichromii w Letnim Refektarzu, restauracji portalu kościoła Mariackiego na Zamku Wysokim zw. Złotą Bramą oraz budowy nowego wejścia do tejże świątyni. W roku 1850 zaproponował umieszczenie pomiędzy wieżyczkami elewacji północnej, nad wjazdem do Zamku Średniego, dużej tarczy z herbem wielkich mistrzów zakonu. Element ten został odlany u gdańskiego brązownika Herrmanna [il. 2]. Dekoracja heraldyczna znalazła się także na wykonanej w roku 1854 przez królewieckiego rzemieślnika Kascha, według jego projektu kamiennej misie do mycia rąk, która stoi do dziś przy otworze do studni w Wysokiej Sieni w Pałacu Wielkich Mistrzów, tuż przy wejściu do Letniego Refektarza [il. 3].

Pomiędzy rokiem 1841 a 1853, po wygraniu konkursu z berlińskim wedutystą Carlem Ludwigiem Rundtem na opracowanie widoków zamku malborskiego do planowanego cyklu graficznego, będącego artystycznym odpowiednikiem Frickowskiego albumu Schloss Marienburg in Preussen. Nach seinen vorzüglichsten äussern und innern Ansichten dargestellt z lat 1799–1803, artysta stworzył w akwareli i rysunku szesnaście zamkowych wedut. Ukazywały one w malowniczych kadrach rzeczywisty i na poły wyimaginowany wygląd malborskiego zamku w jego widokach zewnętrznych i wewnętrznych [il. 4–6]. Prace te powstały z inspiracji nadprezydenta von Schöna, który był jednym z głównych rzeczników odbudowy pokrzyżackiej warowni i uczynienia zeń – pruskiego Westminsteru – pomnika historii łączącego dzieje zakonu krzyżackiego i Królestwa Pruskiego. Część z nich stanowiła szkice do obrazów olejnych wykonanych dla Fryderyka Wilhelma IV i zdobiła jego rezydencje w Poczdamie i Berlinie. Reprodukowano je również na potrzeby ówczesnej reklamy w wielu technikach graficznych, w formie luźnych plansz i ilustracji książkowych w warsztatach Lipska, Królewca, Triestu, Drezna i Wiednia. Spośród nich na szczególną uwagę zasługują dwie ryciny autorstwa Johanna Wilhelma Friedricha Witthoefta (1816–1874), które miały wchodzić w skład (ostatecznie niezrealizowanego) graficznego albumu, ukazującego metamorfozę zamku malborskiego i efekty „romantycznej restauracji”. Kompozycje te przedstawiały prezbiterium kościoła zamkowego z figurą Madonny w niszy centralnej i fasadę Pałacu Wielkich Mistrzów od strony Nogatu [il. 7–8]. U schyłku XIX wieku eksponowano je w Sali Narożnej (daw. Meisters Gemach) na głównej kondygnacji Pałacu Wielkich Mistrzów, a w czasie pierwszej wojny przeniesiono do górnej piwnicy, do izby pamięci poświęconej pierwszej restauracji malborskiej warowni. Sam Johann Carl Schultz posiadał także w swoich prywatnych zbiorach, w Dworze Bractwa św. Jerzego, dwa inne egzemplarze.

(oprac. J. Lijka)