Detale architektoniczne z kościoła farnego w Ornecie, k. XIV–2. poł. XV w.

Proweniencja: Warmia, Orneta

Warsztat: nieznany; przypuszczalnie elbląski

Detal architektoniczny; terakota; odciskanie w matrycy, obróbka ręczna, kilkakrotne wypalanie.

Wymiary: wys. 28,5cm, szer.31 cm; dł. 30 cm, wys. 18,5 cm

Sygnatury, napisy: na boku segmentu laski okiennej czarnym tuszem napis Wormditt 3 (MZM/DA/457), na boku płyty fryzu napis Wormditt 5 (MZM/DA/830), na boku cegły fryzowej napis Wormditt 12 (MZM/DA/377), na boku kwiatonu fiali napis Wormditt 33 (MZM/DA/534), stąd można sądzić, iż wszystkie detale z tego zespołu były oznakowane nazwą miejscowości i liczbą numeru inwentarza.

Nr przedwojenny inw.: nieznany (najciekawsze detale z tego zespołu powinny mieć napis: Wormditt 6, Wormditt 7).

Data utraty dzieła: l. 1945–1961.

Obecne miejsce przechowywania, inw.: magazyn muzealnej Kolekcji Detal Architektoniczny w salach nad Kapitularzem w północnym skrzydle Zamku Wysokiego w Malborku znajduje się tylko kilka sztuk detali z tego zespołu o nr inw. MZM/DA/307–308, 377, 457, 534, 829–830.

Bibl.: Archiwum Państwowe Malbork, Akta Zarządu Odbudowy Zamku, 206/158: Inwentarz detali architektonicznych, s. 22–25; Marienburg Baujahr 1908/3; B. Schmid, Die Bauformen- Sammlung in der Marienburg, [w:] Geschäftsbericht des Vorstandes des Vereins für die Herstellung und Ausschmückung der Marienburg für die Zeit vom 1. Januar 1928 bis zum 31. Dezember 1929, Danzig 1929, s. 9, 14, ryc. 12; Marienburg Baujahr 1908, fot. 3; F. von Quast, Denkmale der Baukunst im Preussen nach Provinzen geordnet, Berlin 1852, s. 19, 22–22a, Blatt XII; T. Jurkowlaniec, Gotycka rzeźba architektoniczna w Prusach, (Studia z historii sztuki, t. 42), red. J. Kowalczyk [et al.], Wrocław–Warszawa–Kraków 1989, s. 187−189, il. 297–298 [kat. 106.A.B.I]; Widoki z Warmii. Ferdynand von Quast i początki konserwatorstwa zabytków w Prusach i na Warmii, katalog wystawy Olsztyn 6.9.−31.10.2006, oprac. C. Herrmann, A. Rzempołuch, Münster–Olsztyn 2006, s. 134–143 [kat. XII, tab. XII/2; XII1, rys. 2; XII.2, rys. 2]; Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Prusach, t. 1, Katalog, red. B. Pospieszna, Malbork 2010, s. 163 [kat. II.2.8], 164 [kat. II.2.9]; B. Pospieszna, Historia malborskiej kolekcji detalu architektonicznego, [w:] Przywracanie historii. Losy malborskich zbiorów po II wojnie światowej. Katalog wystawy czasowej w Muzeum Zamkowym w Malborku, red. A. Siuciak, Malbork 2015, s. 118.

W zachowanym malborskim inwentarzu kolekcji detalu architektonicznego na stronach 22–25 (pierwotnie karty 65–68) zostały odnotowane detale architektoniczne z kościoła farnego w Ornecie w liczbie około 37–40 sztuk artefaktów (37 zapisów). Wszystkie opisy zostały w inwentarzu uzupełnione o zwymiarowane szkice (ryc. 1–4).

Według inwentarza kolejno w zbiorze były:

s. 22 (ryc. 1)

poz. 1. Cegła sklepienna (20 x 18 x 6,5 cm); lokalizacja: brak. Zaginiona.

poz. 2. Kształtka ościeża (dł. 31 cm, wys. 13,5 cm); lokalizacja: okno chóru pod wschodnim szczytem. Zaginiona.

poz. 3. Kształtka laski środkowej (szer. 17,5 cm, wys. 11 cm); lokalizacja: okno chóru. Kształtka zachowała się – MZM/DA/457 (klejona, po konserwacji 1980 r.).

poz. 4. Cegła profilowa z fazą (kapnik) (dł. 30 cm, wys. 7,5 cm); lokalizacja: w blendach wszystkich frontonów i gzymsów poniżej podstawy szczytów północnego, wschodniego i południowego. Zaginiona.

poz. 5. Płyta fryzowa z maswerkiem (wys. 48 cm, szer. 25,5 cm); lokalizacja: górny pas fryzu na północnej elewacji, dolny na południowej elewacji. Zachowały się dwie sztuki – MZM/DA/829–830 (48 x 25, 5 x 4−5,5 cm).

poz. 6. Płyta fryzowa z popiersiami mężczyzny i kobiety w oknie (wys. 28,5 cm, szer. 31 cm); lokalizacja: dolny fryz północnej elewacji. Zaginiona (ryc. 1a).

poz. 7. Cegła fryzowa z motywem winorośli (wys. 18,5 cm, szer. 30 cm); lokalizacja: pas fryzu z północnej elewacji. Zaginiona (ryc. 1b).

poz. 8. Czołganka (wys. 39 cm, szer.16 cm); lokalizacja: fiale i przypory wschodniej elewacji. Zaginiona.

poz. 9. Kwiaton (wys. 23,5 cm, szer. 26 cm); lokalizacja: zakończenia fial z południowej elewacji. Zaginiony.

s. 23 (ryc. 2)

poz. 10. Gzyms cokołowy (dł. 30 cm, głęb. 18 cm, wys.?); lokalizacja: nieczytelny zapis odnoszący się do lokalizacji. Zaginiony.

poz. 11. Cegła profilowa podstawy ławy (37 cm, d 7 cm); lokalizacja: blenda chóru. Zaginiona.

poz. 12. Cegła fryzowa z motywem wici z palmetkami (dł. 38 cm, śr. 7,5 cm); lokalizacja: fryz północnej fasady. Zachowany element fryzu – MZM/DA/377 (34 x 17 x 7,5 cm).

poz. 13. Element dekoracji wimpergi –funkcja żabki (szkic czytelny, nieczytelne wymiary); lokalizacja: szczyt północnej ściany kaplicy. Zaginiony.

poz.14. Czołganka (wys. 12,5 cm, śr. 7 cm); lokalizacja: wimpergi wschodniego szczytu, zamknięcie fial szczytów wschodniej elewacji. Zaginiona.

poz. 15. Cegła gzymsowa (wymiary i szkic nieczytelne); lokalizacja: pas gzymsu poniżej okien południowej elewacji. Zaginiona.

poz. 16. Cegła profilowa (wymiary i szkic nieczytelne), lokalizacja: blendy wszystkich elewacji i głównego, północnego wejścia.

poz. 17. Cegła profilowa, fazowana (wymiary i szkic nieczytelne poza przekątną 7,5 cm); lokalizacja: filary we wnętrzu kościoła. Zaginiona.

poz.18. Cegła gzymsowa–kapnik (dł. 25 cm, wys. 13 cm, szer. 16 cm); lokalizacja: pas gzymsu pod oknami wschodniego i zachodniego szczytu. Zaginiona.

s. 24 (ryc. 3)

poz. 19. Cegła profilowa (dł. 21 cm, wys. trzonu 8 cm, szer. 13 cm); lokalizacja: północna elewacja – zapis częściowo nieczytelny – zachodnia elewacja. Zaginiona.

poz. 20. Cegła profilowa (dł. 25 cm, wys. 9 cm, szer. 13 cm, śr. 8 cm); lokalizacja: sterczyny we wschodnim szczycie. Zaginiona.

poz. 21. Kształtka żebrowa (dł. 28,5 cm, wys. trzymacza 6,5 cm, rozpięcie 14 cm, śr. 8,3 cm); lokalizacja: sklepienie gwiaździste naw bocznych. Zaginiona.

poz. 22. Cegła profilowa (dł. 28,2 cm, szer. występu 13 x 13 cm, trzon 6 cm, śr. 8 cm); lokalizacja: sterczyny wschodniego szczytu. Zaginiona.

poz. 23. Cegła profilowa (29 x 16 x 14,5 cm, śr. 7,5 cm); lokalizacja: trójkątne szczyty północnej i południowej elewacji, ukośna krawędź południowej strony szczytu, gzyms nad fryzem płycinowym. Zachowane przypuszczalnie dwie sztuki MZM/DA/307–308 (ok. 27 x 14 x 7 cm).

poz. 24. Kształtka żebrowa ze sklepienia gwiaździstego nawy głównej (27 x 14 x 9,5 cm, śr. 7,5 cm),

poz. 25. Zwymiarowany szkic cegły profilowej z wałkiem na narożu, bez opisu (23 x 20 x 8,5 cm, śr. 7,5 cm). Cegła zaginiona.

poz. 26. Ukośna krawędź wimpergi (29 x 13,5 cm, śr. 8 cm); lokalizacja: wschodni szczyt. Zaginiona.

poz. 27. Cegła profilowa z ościeży okna(28 x 21 x 13 cm, śr. 8 cm); lokalizacja: ościeże okna we wschodniej elewacji. Zaginiona.

s. 25 (ryc. 4)

poz. 28. Kształtka żebrowa. Nie wiadomo skąd, bo opis lokalizacji nieczytelny. Szkic bez wymiarów, kształtka żebrowa z gruszką i noskiem; lokalizacja: nieznana. Zaginiona.

poz. 29. Cegła z fazą (dł. 29 cm?); lokalizacja nieczytelna, wejście do kościoła(?). Zaginiona.

poz. 30. Cegła profilowa ościeżnicowa (dł.26 cm?); lokalizacja: okno wschodniego zamknięcia chóru. Zaginiona.

poz. 31. Czołganka (śr. 8,5 cm); lokalizacja: wimperga i fiale w szczycie z północnej strony. Zaginiona.

poz. 32. Czołganka (29 cm, śr. 8,5 cm); lokalizacja: wimperga i fiale w szczycie po południowej stronie. Zaginiona.

poz. 33. Kwiaton (śr. 8,5 cm); lokalizacja: zwieńczenie fiali z północnej elewacji. Zachowany (MZM/DA/534).

poz. 34. Kształtka z fiali (słaby rysunek i nieczytelne wymiary: dł. 31 cm?); lokalizacja: ze wschodniego szczytu. Zaginiona.

poz. 35. Dachówka, typ mnich z pokrycia kościoła (uszkodzony szkic). Zaginiona.

poz. 36.Dachówka, typ mnich z pokrycia kościoła (uszkodzony szkic). Zaginiona.

poz. 37. Dachówka, typ mniszka z pokrycia kościoła (dł. 45 cm, wys. nieczytelne, prawdopodobnie 11,5 cm). Zaginiona.

Konserwator Ferdinand von Quast pierwszy zinwentaryzował płyty i cegły fryzowe oraz inne detale z kościoła w Ornecie i datował je na k. XIV do 2. poł. XV wieku. Rysunki detali wykonał 2 października 1848 roku, co zapisał u dołu kartek, a nie jak podał Ch. Herrmann od października do grudnia 1852 roku. Barwne litografie według rysunków i akwarel von Quasta wykonał J. Bardtenschlager z Królewskiego Instytutu Litografii w Berlinie, a zamieszczone zostały w albumie Denkmale der Baukunst im Preussen nach Provinzen geordnet, erste Abtheilung: Koenigreich Preussen (Berlin 1852).

W Marienburg Baujahr 1908 na fotografii ukazującej wnętrze magazynu kolekcji widoczny jest regał z interesującymi nas detalami (ryc. 5). Mimo dołączonych do regału kartek z napisami : „Brandenburg” i „Elbing”, na regale tym umieszczone zostały detale z kościoła z Ornety (niem. Wormditt). Z tego zespołu najciekawsze artystycznie były: terakotowa płyta ozdobiona biustami mężczyzny i kobiety (ryc. 1a) i cegła fryzowa z wicią winorośli (ryc. 1b). W kościele orneckim reprezentowane są dwa typy plakiet z dekoracją figuralną. Jednakże w zbiorach malborskich znalazła się tylko jedna z taką dekoracją. Zdemontowano ją, podobnie jak cegłę dekorowaną wicią winorośli, z pasów fryzowych północnej elewacji zapewne w trakcie restauracji kościoła w latach 1902–1904. Schmid zamieścił ich rysunki w swoim artykule traktującym o malborskich, muzealnych zbiorach detalu architektonicznego (ryc. 1a–b).

Poz. 6. Płyta z dekoracją na licu opracowaną w wysokim reliefie. Przedstawia w kadrze prostokąta leżącego biusty mężczyzny i kobiety w ujęciu en face pod dwoma arkadkami, zamkniętymi ostrołukowo, zwieńczonymi wimpergami z kwiatonami. Arkadki wsparte na filarkach zwieńczonych fialami z kwiatonami identycznymi jak w zwieńczeniu wimperg (ryc. 1a). Można domniemywać na podstawie porównania z płytami z maswerkiem (poz. 5), że i ta płyta (poz. 6) miała grubość od 4 do 5,5 cm. Ikonograficznie przedstawienie to nawiązuje do wizerunków w oknach, w tym przypadku do formy przeźrocza w rodzaju biforium. Jednak, gdy złożymy poszczególne plakiety w pas fryzowy to stanowi on ciąg półpostaci pod arkadami.

Poz. 7. Cegła fryzowa o kadrze prostokąta leżącego, o licu opracowanym w wysokim reliefie przedstawiającym dolne zakole wici winorośli, od której wyrastają łodyżki z dwoma, małymi liśćmi i dwoma gronami jagód (ryc. 1b). Liście, skierowane w prawo, są w środkowej części kuliście wybrzuszone. Grona kulistych owoców skierowane są w przeciwnym kierunku niż liście.

————————————————————————————————————————————

Budowa kościoła w Ornecie rozpoczęta została w czasie urzędowania biskupa warmińskiego Hermana z Pragi (1280−1349/50). Był on biskupem w latach 1337/1340–1349. Po jego śmierci budowę kościoła biskupiego kontynuowano. Konsekracja miała miejsce za biskupa Henryka III Sorboma w 1379 roku. W 2. poł. XV wieku dobudowano rzędy kaplic. Kościół ponownie został poświęcony w 1494 roku. Wówczas zmieniono wezwanie kościoła z Boga Wszechmogącego, Chwalebnej Dziewicy i św. Jana Ewangelisty na śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty. W latach 1899−1903 w kościele odsłonięto gotyckie i renesansowe malowidła ścienne, poddano je konserwacji za sumę 3000 marek i prawdopodobnie uzupełniono braki w dekoracji ceramicznej (zob.: Die Denkmalpflege (1902), nr 4, s. 31; A. Rzempołuch, Kościół par. p.w. Panny Marii, śś. Jana Chrz. i Jana Ew., [w:] Architektura gotycka w Polsce, t. 2, Katalog zabytków, red. T. Mroczko, M. Arszyński, (Dzieje Sztuki Polskiej, t. 2), red. A. Włodarek, Warszawa 1995, s.178–179; Widoki z Warmii, s. 78, 142 [kat. XII.1–2]).

(oprac. dr B. Pospieszna)