Friedrich David Gilly (1772–1800)

Pruski architekt, artysta [il. 1], pedagog; syn Davida Friedricha Gilly’ego (1748–1808) wyższego tajnego radcy budowlanego w Wyższym Departamencie Budownictwa w Berlinie, propagatora idei prostoty i utylitarności architektury, który był odpowiedzialny za zarządzanie budowami na Pomorzu Zachodnim, w Marchii Brandenburskiej oraz w nowych prowincjach włączonych do Królestwa Prus po rozbiorach Rzeczypospolitej. Uznawany dziś za jednego z najwybitniejszych architektów swojej epoki w kręgu berlińskim. Urodził się w Altdamm (Dąbiu koło Szczecina) w 1772 roku. Edukację rozpoczął w szkole realnej w Stargardzie. Już we wczesnym dzieciństwie wykazywał duże zdolności plastyczne. Od 1782 roku kształcił się prywatnie w Szczecinie (dokąd po awansie ojca przeniosła się rodzina Gilly’ch) w zakresie rysunku i rytownictwa, poznając jednocześnie arkana wielu technik budowlanych i murarskich. W roku 1787 studiował malarstwo pejzażowe w berlińskiej pracowni Friedricha Wilhelma Schauba. Od 1788 roku wraz z rodziną zamieszkał na stałe w stolicy Prus, gdzie kontynuował naukę w Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych. Architekturę studiował w klasie Friedricha Becherera oraz u Friedricha Wilhelma Erdmannsdorffa i Carla Gottharda Langhansa. Sztuki graficzne poznawał u Daniela Mikołaja Chodowieckiego. Rysunku i malarstwa uczyli go zaś Johann Gottfried Schadow, Christian Bernhard Rode, Johann Christhoph Frisch i Johann Wilhelm Meil. Interesował się zarówno sztuką i literaturą starożytną, głównie Grecji, prowadząc w tej dziedzinie samodzielne studia, jak i rodzimą architekturą gotycką. Odbył wiele studyjnych podróży po Europie i wykonał wiele rysunków dokumentujących wygląd zabytków architektury oraz jej detali, rozsianych w różnych częściach starego kontynentu. Jego głównym dziełem były niezrealizowane projekty pomnika-mauzoleum ku czci Fryderyka II Hohenzollerna z lat 1796–1797. Wraz z Heinrichem Moserem kierował budową Teatru Narodowego w Berlinie, który zaprojektował Langhans. Opracował projekt przebudowy wnętrz w skrzydle bocznym w pałacu w Schwedt nad Odrą dla księżnej Fredericke von Mecklenburg-Strelitz. Wzniósł mauzoleum Karla Georga Heinricha von Hoyma w Brzegu Dolnym. Pedagogiczna działalność Gilly’ego wpłynęła na rozwój klasycyzmu w Niemczech. Wokół niego skupił się krąg architektów, do których należeli m.in. Carl Haller von Hallerstein, Martin Friedrich Rabe, Karl Friedrich Schinkel, Joachim Ludwig Zitelmann. Od 1798 roku piastował funkcję profesora optyki i perspektywy w nowo powstałej w stolicy Prus Akademii Budowlanej. Zmarł w roku 1800, w wieku dwudziestu ośmiu lat, na gruźlicę w Karlowych Warach (Karlsbad), gdzie udał się na kurację i tam został pochowany na miejscowym cmentarzu.

Latem 1794 roku odwiedził wraz z ojcem pokrzyżacki zamek w Malborku. Głównym celem podróży było przygotowanie przez Davida projektów przebudowy warowni malborskiej lub jego ewentualnej rozbiórki i wtórnego wykorzystania uzyskanych zeń materiałów do budowy wielkiego magazynu wojskowego na zboże i mąkę. Friedrich, w czasie żmudnej pracy ojca, wędrował po niszczejącym zespole zamkowym i z młodzieńczą pasją „odnotowywał” w różnych kadrach wybrane widoki zamku krzyżackiego, tworząc dotąd nieznany portret ceglanej warowni. Wykonywał także pomiary, plany, rzuty i przekroje różnych części zamku. Notował szybką kreską najciekawsze rozwiązania techniczno-budowlane i konstrukcyjne. Rysował gotyckie sklepienia, przykuwające uwagę grą światła i materii, wybrane, partie murów oraz detale architektoniczne wpisane w struktury ceglanych wnętrz i elewacji. Tworzył również jego wizje rekonstrukcyjne; wysnuty z własnej wyobraźni na kanwie rzeczywistości romantyczny „portret imaginacyjny” średniowiecznego zamku, emanujący aurą tajemniczości. Dla ożywienia kompozycji i podkreślenia melancholijnego nastroju młody artysta wprowadzał wielokrotnie figuralny sztafaż, przedstawiający archaizowane wizerunki rycerzy krzyżackich w żelaznych zbrojach i płaszczach z czarnymi krzyżami na lewym ramieniu, współczesnych mieszkańców czy turystów wpatrzonych w skupieniu w gasnący majestat dawnej budowli [il. 2–4]. Jesienią 1795 roku Gilly zaprezentował na wystawie w Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie dziesięć kompozycji, wybranych z podróży do Malborka, o których pisał także rok później w odautorskim komentarzu, opublikowanym w czasopiśmie Johanna Wilhelma Andreasa Kosmanna i Theodora Heinsiusa „Denkwürdigkeiten und Tagesgeschichte der Mark Brandenburg und der Herzogthümer Magdeburg und Pommern”. Prace te stały się później dla berlińskiego rytownika Johanna Friedricha Fricka (1774–1850) źródłem inspiracji do opracowania albumu wielkoformatowych akwatint Schloss Marienburg in Preussen. Nach seinen vorzüglichsten äussern und innern Ansichten dargestellt (Zamek w Malborku w Prusach. Przedstawiony w najznamienitszych swych widokach zewnętrznych i wewnętrznych), w którym zaprezentował – niepowtarzalny w swej skali – pomnik pruskiej ceglanej architektury, włączony w historię Brandenburgii, rządzonej przez dynastię Hohenzollernów. Dzieło to wydawano w latach 1799–1803.

(opr. J. Lijka)