Gipsowy odlew figury św. Katarzyny

Figura przedstawia św. Katarzynę, upozowaną frontalnie, w kontrapoście – ciężar ciała spoczywa na lewej nodze, podczas gdy prawa jest ugięta w kolanie, biodra są wypchnięte do przodu, korpus cofnięty, natomiast głowa przechylona w kierunku lewego ramienia. Nadaje to sylwetce charakterystyczny, esowaty kształt. Święta odziana jest w suknię spodnią i spięty pod szyją płaszcz, którego prawa poła przerzucona jest na lewą stronę i podtrzymywana obiema uniesionymi rękami. Zmarszczenia draperii układają się z przodu postaci w miękkie misowate fałdy, kontrastujące z pionowymi fałdami sukni poniżej. Twarz Katarzyny jest okrągła, o pogodnym wyrazie i subtelnych rysach. Długie falujące włosy spływają na ramiona i plecy, głowę wieńczy wysoka korona z minuskułowym napisem na otoku i otworami po niezachowanych ozdobach. W lewej dłoni święta trzymała atrybut, z którego zachował się jedynie fragment, identyfikowany jako koło młyńskie – narzędzie jej męczeństwa.

W kontekście zbiorów sztuki gotyckiej, zgromadzonych przed wojną na zamku malborskim, gipsowy posąg świętej Katarzyny nie wydaje się przedstawiać znaczącej wartości. Nie wiadomo nawet w jakim celu został wykonany – czy miał, jak szereg innych kopii i pastiszy, zajmować miejsce w którejś z zamkowych kaplic? Nie odnajdujemy go na archiwalnych zdjęciach wnętrz, ani nie wzmiankują go sprawozdania z postępu prac restauracyjnych. O tym, że był on przechowywany w Malborku, przynajmniej w 1945 roku, świadczą etykiety i oznaczenia własnościowe na odwrocie, zawierające napisy: „Schloss Marienburg” oraz „…aus Marienburg (Kilarski) 23.6.45”. Tego właśnie dnia gipsowy posąg został ewakuowany ze zrujnowanego zamku przez Jana Kilarskiego i przekazany Muzeum Miejskiemu w Gdańsku (obecne Muzeum Narodowe).

Znaczenie odlewu rośnie jednak, jeśli uświadomimy sobie, że w czasie działań wojennych uległ zniszczeniu lub zaginął oryginał, z którego go wykonano. A była to wysokiej klasy rzeźba, datowana przez badaczy w przedziale lat 1400–1420. Miejsce jej pierwotnego pochodzenia nie jest znane. Do czasu II wojny światowej znajdowała się ona w kościele św. Mikołaja w Cyganku (Żelichowo / Tiegenhagen) koło Nowego Dworu Gdańskiego, ustawiona w niszy na północnej ścianie, wydaje się jednak mało prawdopodobne, aby tak znakomite dzieło od początku związane było z małą wiejską parafią. Ze względu na znakomitą jakość artystyczną średniowiecznej figury oraz jej odrębność względem późnogotyckiej plastyki na terytorium Prus krzyżackich, badacze uznali ją za import, różnie jednak określali jej proweniencję: jako nadreńską (B. Schmid), północnoniemiecką – lubecką (K.H. Clasen) bądź czeską (P. Abramowski).

Wątpliwości budził także materiał, z którego figura została wykonana – był to jasnożółty piaskowiec czy wapień marglisty o złotawym zabarwieniu? To prawdopodobnie jeden z powodów, dla których w latach 30. XX wieku poddano gotycką rzeźbę badaniom w Muzeum Miejskim w Gdańsku, w tym oględzinom pod mikroskopem. Śladem tych działań są fotografie pochodzące ze zbioru ówczesnego kustosza (później także dyrektora tej instytucji) Willego Drosta, dziś znajdujące się w Archiwum Instytutu Herdera do Badań Historycznych nad Europą Środkowo-Wschodnią (LINK). To zapewne przy tej okazji wykonano odlew gipsowy, który trafił do Malborka.

Po wojnie kopia figury św. Katarzyny z Cyganka była eksponowana na wystawie plastyki gotyckiej w Muzeum Pomorskim w Gdańsku (od 1972 Muzeum Narodowe), uchodząc wówczas za oryginał wykonany z chętnie wykorzystywanego w okresie średniowiecza na obszarze państwa zakonnego tzw. sztucznego kamienia (gipsu jastrychowego). W 2013 roku została przekazana w depozyt Muzeum Zamkowemu w Malborku. Eksponowana jest w kaplicy św. Katarzyny na Zamku Średnim.

(oprac. M. Czapska, fot. L. Okoński)