Hełmy prętowe z Wielkiego Refektarza

autor: Emil Jantzen (?)

czas powstania: l. 1904-1910

materiał: stal, drewno

technika: kucie. szlifowanie, repusowanie, snycerka

wymiary: nieznane

sygnatury: brak

numer przedwojennego inwentarza: nieznany

data utraty: nieznana

Na początku XX wieku stworzono do celów dekoracyjnych cykle hełmów, dla dwóch pomieszczeń na zamku w Malborku. Bardziej znany był zbiór 11 hełmów garnczkowych, które w 1902 roku zawisły we wnętrzu kaplicy św. Anny. Każdy z nich wraz z przypisaną mu tarczą herbową związany był z jednym z pochowanych tam wielkich mistrzów. Drugim natomiast był cykl 12 tarcz herbowych możnowładców wspierających zakon w podboju Prus w XIII wieku, którym towarzyszyły hełmy z prętową zasłoną.

Formy obu cyklów zaczerpnięte zostały z hełmów heraldycznych, te zaś wywodzą się z hełmów turniejowych.  Po raz pierwszy hełmy pojawiły się w heraldyce na początku XIV wieku, kiedy na turniejach stosowano hełmy garnczkowe, używane wtedy jeszcze na polach bitew. W XV wieku wyparte zostały przez typowo turniejowe hełmy zwane żabimi pyskami, natomiast na przełomie XV i XVI wieku przez hełmy prętowe. Był to typ ochrony głowy stosowany w trakcie turnieju na broń obuchową (niem. Kolbenturnier). Zadanie polegało na strąceniu za pomocą maczugi lub tępego miecza klejnotu przeciwnika. Oryginalne, turniejowe egzemplarze, mają bardzo gęstą zasłonę w postaci siatki. Forma heraldyczna zawęziła ją do jedynie kilku pionowych prętów. Hełmy tego typu za czasów panowania Fryderyka III zaczęły również pełnić funkcję pogrzebową. Kilka z nich zawisło przy grobie tego cesarza w 1493 roku w katedrze św. Stanisława we Wiedniu. Wykonano je ze skóry, którą następnie pozłocono. Wisiały w katedrze do 1872 roku kiedy to przeniesiono je do nowo wybudowanego Naturhistorisches Museum we Wiedniu. Tam prawdopodobnie zapoznał się z nimi Conrad Steinbrecht, który wykorzystał je jako wzór do cyklu heraldycznego w Wielkim Refektarzu.

Zbiór 12 hełmów zaczęto wykuwać w 1904 roku. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że w Wielkim Refektarzu wisiał nad kominkiem jeden dodatkowy hełm prętowy, bez tarczy heraldycznej oraz klejnotu, który był gotowy już w 1904 roku. Nie jest on wzorowany na hełmach z Wiednia i jako jedyny posiada w całości repusowany dzwon z motywami roślinnymi, sznurowanie przy dolnej krawędzi oraz zasłonę w postaci pięciu poskręcanych, pionowych prętów. Pozostałe hełmy miały formę zbliżoną do tych wiedeńskich. Posiadały gładkie dzwony oddzielone sznurowaniem od repusowanych kołnierzy oraz otoków zasłony. Sznurowanie biegło również pionowo przez pięć, gładkich prętów tworzących zasłonę oraz pojedynczo, przez środek dolnej części dzwonu. Każdy z hełmów zwieńczony był koroną oraz klejnotem. Można zastanowić się, czy przy tworzeniu kopii, nie użyto również tego samego materiału, co w oryginałach. Analizując jednak zdjęcia z Roczników Odbudowy Zamku można wysunąć wniosek, że podobnie jak w kaplicy św. Anny wykorzystano tu stal do wykucia hełmów i koron oraz drewno do stworzenia klejnotów.

Hełmy wisiały w Wielkim Refektarzu już w trakcie tworzenia malowidła na ścianie południowej przez profesora Schapera w 1910 roku. Wykuł je prawdopodobnie Emil Jantzen, następnie uzupełniono je o tarcze odmalowane przez Paula Klinka. Całość była gotowa w 1910 roku. Ostatecznie jednak zawisła na stałe dopiero po zakończeniu prac restauracyjnych w Wielkim Refektarzu, które sfinalizowało położenie nowej posadzki w 1916 roku. Nie wiadomo, kiedy hełmy opuściły Wielki Refektarz. Zdjęcie ze ślubowania Hitlerjugend w 1936 roku pokazuje już tylko tarcze, natomiast fotografie powojenne, z 1945 roku, puste ściany. Możliwe, że zostały zabrane jeszcze przez Niemców, natomiast końca wojny doczekały same tarcze. Dziś jedna z nich, związana z Henrykiem III Dostojnym, margrabią Miśni z rodu Wettynów (1221–1288), znajduje się na wystawie militariów europejskich.

(oprac. dr D. Gosk)