Kielich – relikwiarz

warsztat: gdański

czas powstania: ok. 1440−1450 roku

technika: odlewanie, kucie, repusowanie, rytowanie, złocenie

materiał: srebro, kryształ górski, granaty

wymiary: wys. 21,5 cm; Ø 14,5 cm

miejsce pierwotnego pochodzenia: Gdańsk, kościół Najświętszej Marii Panny

miejsce przechowywania do 1945 roku: Zamek Średni, Pałac Wielkiego Mistrza, pomieszczenie Izby lub Garderoby

obecny właściciel: Muzeum Narodowe w Warszawie, nr. inw. SZM 993

Kielich na sześciolistnej stopie z kryzą i ażurowym cokołem. Na spodzie stopy ryty, gotycką minuskułą, łaciński napis fundacyjny:

istvd. pre[c]larum ti[Bi] mense. vas. dedicatvm. andee. kunich expensis. Fabricatvm. altissime svscipe. gratvm.

Kapliczkowy nodus w funkcji relikwiarza, zawiera fragmenty kości izolowane kryształem górskim. Czara ujęta ażurowym koszyczkiem w formie liliowej koronki. Pola stopy z figuralną grawerowaną dekoracją przedstawiającą: Madonnę z Dzieciątkiem, św. Jan Ewangelistę, św. Katarzynę, św. Urszulę i św. Andrzeja. Ostatnie pole z okrągłym, przeszklonym pojemnikiem na relikwie. Na trzonie, powyżej i poniżej nodusa arkady z plastycznymi figurkami apostołów, po sześć u dołu i u góry.

Kielich – relikwiarz, jak potwierdza to przytoczona inskrypcja fundowany był przez Andrzeja Kunischa, proboszcza parafii NMP Gdańsku, do tegoż kościoła. W lutym 1823 roku zabytkowy kielich został przez zarząd ewangelickiej parafii kościoła NMP sprzedany nadburmistrzowi Gdańska Joachimowi Heinrichowi Weickhmannowi, który zapłacił za niego 80 talarów. Kwota ta została zebrana wśród członków zachodniopruskich lóż wolnomularskich (najpewniej wyłącznie gdańskich). 5 marca tego roku nadburmistrz przekazał oficjalnie kielich do rodzących się zbiorów muzeum w Malborku. Kielich należał zatem to ścisłego rdzenia przedmiotów stanowiących zaczyn muzealnej kolekcji w zamku malborskim. Od początku przechowywano go w Pałacu Wielkich mistrzów, w jednej z szaf wnękowych Garderoby Wielkiego Mistrza (dziś stoi tam drewniana skrzynia z projekcją filmu ukazującego wariację na temat pasowania na rycerza w Wielkim Refektarzu). Zapewne pod koniec 1944 roku lub w styczniu 1945 roku, Bernhard Schmid nakazał ukryć go w skrytce zlokalizowanej w skarbcu, w kompleksie pomieszczeń komnatek dostojników zakonu na Zamku Wysokim. Tam w przestrzeniach stelaża z masywnych belek, do którego przytwierdzono grube blachy żelaza, tak że okalają one trzy z czterech ścian pomieszczenia, ukryto kielich i inne cenne zabytki sztuki gotyckiej. Po zajęciu Malborka przez Sowietów a następnie polską administrację, najprawdopodobniej w lutym 1946 roku, skrytka została odkryta i zrabowana. W wyniku kłótni o podział łupu, o zdarzeniu dowiedziała się milicja, dzięki czemu zabytki częściowo udało się odebrać. Niektóre z nich niestety zostały mniej lub bardziej uszkodzone, chociażby znajdujący się w skrytce dyptyk reliwiarzowy Thielego Dagistra von Loricha. Ponieważ formalnie zamek funkcjonował wówczas jako Oddział Nr 1 Muzeum Wojska Polskiego kielich trafił do Warszawy, skąd 25 stycznia 1947 roku wraz z innymi zabytkami o charakterze sakralnym, został oficjalnie przekazany do zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie Znajduje się tam  do chwili obecnej.

Lit.: R. Bobrow Kielich mszalny z kościoła NMP w Gdańsku, ok. 1440−1450, [w:] Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Prusach: katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku 25. czerwca–12. września 2010 roku, t. 1, red. B. Pospieszna, Malbork 2010, s. 197 [II.8.1.]; B. Butryn, Kielich mszalny, [w:] Przywracanie historii. Losy malborskich zbiorów po II wojnie światowej: katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku, red. A. Siuciak, Malbork 2015, s. 455 [II.2.41].

(oprac. B. Butryn)