O dwóch jezuickich ołtarzach mniejszych z kościoła zamkowego

Członkowie Towarzystwa Jezusowego, sprowadzeni do Malborka w pierwszej dekadzie XVII stulecia przez biskupa chełmińskiego i Pomezanii – Jana Kuczborskiego (ok. 1572–1624), w roku 1666 przejęli w użytkowanie kościół Najświętszej Marii Panny wraz z kaplicą św. Anny na Zamku Wysokim. Rozpoczęty przez nich proces barokowej modernizacji gotyckiego wnętrza zamkowej świątyni do potrzeb liturgii rzymskiej przebiegał stopniowo i był w dużym stopniu uzależniony od funduszy przyznanych im z Ekonomii Malborskiej oraz materialnego wsparcia zamożnych donatorów.

W pierwszej fazie, do roku 1675, zostały wykonane podstawowe prace adaptacyjno-remontowe zarówno we wnętrzu, jak i na zewnątrz kościoła, umożliwiające zakonnikom rozpoczęcie działalności duszpasterskiej. Pobielono wszystkie ściany. Naprawiono okna i wstawiono w nie jasne tafle szkła. Wprowadzono nowe elementy wyposażenia i wkomponowano w przestrzeń świątyni cztery ołtarze mniejsze, a do piątego (o krzyżackiej proweniencji) uroczyście przeniesiono pochodzący z kaplicy nadbramnej przy baszcie Mariackiej (usytuowanej w południowym ciągu murów obronnych miasta) słynący łaskami obraz Beatae Mariae Virginis.

W kolejnych dekadach XVII i XVIII stulecia następowały dalsze zmiany w wyposażeniu kościoła Mariackiego. W latach 1687–1696 powstał nowy ołtarz główny, który w Kronice Rezydencji Jezuickiej określano jako „Wielki Ołtarz Cudotwórczej Dziewicy”. Jego wysokie architektoniczne retabulum wypełniało na całej wysokości wieloboczne zamknięcie wschodniego przęsła świątyni, wpasowując się harmonijnie w strukturę gotyckiego wnętrza [il. 1]. Zbudowano także nowe ołtarze boczne. Z Inwentarza zamku malborskiego z roku 1764 wynika, iż w kościele NMP znajdowało się w tym czasie pięć ołtarzy mniejszych. Nosiły one następujące wezwania: ojców zakonu jezuitów – św. Ignacego Loyoli i św. Franciszka Ksawerego, św. Stanisława Kostki, św. Antoniego Padewskiego oraz św. Józefa. Po dwóch pierwszych (bliźniaczych w swej budowie), które ufundowane zostały w roku 1738 z donacji wielu osób, pozostały w zbiorach malborskiego muzeum destrukty nastaw [il. 2].

W kolejnym stuleciu, po kasacie zakonu jezuitów przez papieża Klemensa XIV nastąpiły zmiany w wyposażeniu kościoła NMP. Z inwentarza z roku 1830 (odnalezionego przez ks. profesora Wojciecha Zawadzkiego z Elbląga) dowiadujemy się, iż w zamkowej świątyni w czasach tzw. „romantycznej restauracji” znajdowały się już tylko trzy ołtarze mniejsze – św. Ignacego Loyoli, św. Franciszka Ksawerego oraz św. Antoniego Padewskiego. Fakt ten dokumentuje także najstarsze źródło ikonograficzne z lat czterdziestych XIX wieku – barwna akwarela z widokiem wnętrza kościoła w kierunku wschodnim autorstwa gdańskiego malarza Johanna Carla Schultza [il. 3]. Dwa pozostałe ołtarze – św. Józefa i św. Stanisława Kostki (na mocy postanowienia z 9 listopada 1807 roku) przeniesiono z pokrzyżackiej warowni do kościoła farnego p.w. św. Jana Chrzciciela na Starym Mieście.

Katarzyna Wardzyńska, warszawska badaczka specjalizująca się w sztuce nowożytnej na terenie dawnej Rzeczypospolitej, w jednym ze swoich artykułów, opublikowanych w mijającym dziesięcioleciu, przypisała autorstwo ołtarza św. Stanisława Kostki [il. 4], który dziś stoi w kaplicy nawy północnej malborskiej fary, Johannesowi Söffrensowi (1660–po 1721), czynnemu w Elblągu w latach 1691–1721 rzeźbiarzowi o niderlandzkich korzeniach. Ołtarz noszący patrocinium młodo zmarłego w Rzymie w roku 1568 polskiego świętego, kanonizowanego przez papieża Benedykta XIII w roku 1726 – jak odnotował anonimowy kronikarz jezuitów – został po raz pierwszy wymieniony (prawie w całości) w roku 1685. Inwestycję tę finansowo wsparli rajcy malborscy: Brauser, Habman oraz notariusz sądów zamkowych i ekonom malborski – Braun. Kolejna jego „modernizacja” z donacji znanego również tylko z nazwiska pana Repińskiego nastąpiła pod koniec roku 1701, a obrazy doń superior rezydencji malborskiej Jan Taube (1659–1708) zamówił w odległym Toruniu. Miejscem lokalizacji tego ołtarza w świątyni zamkowej mogła być ściana północna prezbiterium, gdzie na akwareli Schultza na osi ołtarza św. Antoniego Padewskiego widnieje pusta przestrzeń lub (co sugerują źródła archiwalne) ściana południowa w okolicy Złotej Bramy. Kwestia ta wymaga jednak dalszych szczegółowych badań.

Wykonana przez mistrza z Elbląga nastawa ołtarza świętego patrona młodzieży katolickiej odznacza się lekkością formy. Na wymurowanej (prostopadłościennej) mensie opiera się „kamienny cokół”, będący bazą dla bogatej roślinno-figuralnej oprawy dwóch toruńskich obrazów. W partii centralnej znajduje się owalne malowidło ukazujące śmierć św. Stanisława. Kompozycja powyżej przedstawia zaś w „sercowatym” polu scenę przyjęcia jezuickiego świętego do nieba przez Madonnę. W zwieńczeniu retabulum znajduje się figura św. Barbary – patronki dobrej śmierci.

W kościele zamkowym do lat osiemdziesiątych XIX wieku, do czasów rozpoczęcia kolejnej odbudowy przez Konrada Steinbrechta (1849–1923), znajdował się na ścianie południowej ołtarz św. Antoniego Padewskiego, ufundowany przez panów Kuleszów w roku 1684, a w roku 1715 najprawdopodobniej wymieniony na nowy [il. 5]. Dziś uchodzi on za dzieło zaginione. Jego rzeźbiarska oprawa (pomimo słabej czytelności archiwalnego zdjęcia) wykazuje wiele analogii z pojezuickim retabulum w farze staromiejskiej i możemy z dużą dozą prawdopodobieństwa jej autorstwo przypisać także elbląskiemu mistrzowi. Około roku 1910 fragmenty nastawy ołtarza przechowywano w magazynie na poddaszu w zachodnim skrzydle Zamku Wysokiego, w którym znajdowała się kolekcja pochodzących z Chin detali architektonicznych [il. 6].

 Na kamiennej mensie ołtarza ascety z Padwy stała niska predella z malowaną dekoracją figuralną w płycinach, przedstawiającą sceny z życia świętego franciszkanina. Powyżej w ozdobnym drewnianym obramieniu wisiał obraz z całopostaciowym wizerunkiem św. Antoniego z Dzieciątkiem Jezus. U dołu miało ono kształt obłoku z wkomponowanymi weń uskrzydlonymi główkami i popiersiami aniołków, a po bokach przybierało formę szerokiej kompozycji roślinnej z akantu i wawrzynu. U góry, w drugiej kondygnacji, w „sercowatym” polu znajdowało się bliżej nieokreślone malowidło. Natomiast w zwieńczeniu ołtarza stała pełnoplastyczna rzeźba ukazująca nierozpoznaną(ego) świętą(ego) trzymającą(cego) lilię w ręku (?).

(opr. J. Lijka)