Na początku sierpnia we wnętrzu Letniego Refektarza w Pałacu Wielkich Mistrzów na Zamku Średnim odbyło się ważne wydarzenie związanie z działaniami Projektu Straty. Był to uroczysty moment prezentacji i przekazania dwóch kwater witrażowych, które do roku 1945 stanowiły wystrój okien kościoła Najświętszej Marii Panny na Zamku Wysokim. W wydarzeniu brał udział Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. dr hab. Piotr Gliński, który oficjalnie przekazał zabytki do Muzeum Zamkowego w Malborku.
Witraże pochodzą z XIX wieku, okresu intensywnych prac przy odbudowie zamku w Malborku oraz wyposażania jego wnętrz. Jednym z elementów tych działań było przywrócenie barwnych oszkleń witrażowych w różnych partiach kompleksu zamkowego – m.in. w kościele Najświętszej Marii Panny na Zamku Wysokim. Kościół zamkowy pozbawiony oryginalnych średniowiecznych, a także nowożytnych oszkleń, jako najważniejsza zamkowa świątynia, stał niejako w centrum tych działań. Jeszcze w 1819 roku trafiły tu pierwsze importy zakupionych witraży średniowiecznych. Były to XIV-wieczne kwatery witrażowe z kościołów św. Mikołaja i Najświętszej Marii Panny w Toruniu. W latach 1888–1889 zakupiono kolejne kwatery z kościoła Wniebowzięcia NMP w Chełmnie oraz kościoła NMP w Toruniu.
Pozyskane wówczas witraże okazały się niewystarczające do wypełnienia ogromnych okien kościoła, wobec czego podjęto decyzję o wykonaniu nowych oszkleń, które miały uzupełnić średniowieczny wystrój. Zarząd Odbudowy Zamku nawiązał współpracę m.in. z Królewskim Instytutem Witrażownictwa w podberlińskim Charlottenburgu, gdzie w 1884 roku zamówiono szereg kwater figuralnych i ornamentalnych. Z tego zakładu pochodzą odzyskane za pośrednictwem MKiDN kwatery witrażowe. Pierwsza z przedstawieniem Mojżesza, druga z motywem ornamentalnym. Kwatera z Mojżeszem znajdowała się w trzecim od wschodu oknie na ścianie południowej – w którym umieszczono 17 pozyskanych w 1819 roku średniowiecznych kwater z kościoła św. Mikołaja w Toruniu, uzupełniając je siedmioma wykonanymi w Charlottenburgu – przedstawiającymi sześciu proroków oraz Pokłon Trzech Króli. Nieznane jest miejsce ulokowania kwatery ornamentalnej ze względu na dokonywane zmiany w oszkleniach, związane z pozyskiwaniem kolejnych średniowiecznych kwater z Chełmna i Torunia w latach 1888–1889. W tym czasie pewna partia XIX-wiecznych uzupełnień została zdemontowana i zastąpiona zakupionymi średniowiecznymi witrażami.
Kościół NMP Panny na Zamku Wysokim w Malborku - okno wschodnie z przedstawieniem XIX-wiecznej kwatery z Mojżeszem; Marienburg Baujahr 1913, fot. 6
Kwatera witrażowa Mojżesz w kościele pw. św. Jana Apostoła i Ewangelisty w Zalewie - przed demontażem; fot. W.W.
Kwatera ornamentalna w środkowej części nadświetla drzwi wiodących do kościoła w Zalewie od strony zachodniej - przed demontażem; fot. W.W.
Część kwater XIX-wiecznych krótko po zakończeniu działań wojennych zapewne za sprawą działalności malborskich księży, Konrada Willa oraz Feliksa Sawickiego, znalazły się w pobliskim kościele św. Jana Chrzciciela, gdzie pozostają do dzisiaj. Część uległa rozproszeniu.
Interesujące nas zabytki w niewyjaśnionych dotąd okolicznościach po 1945 roku trafiły do kościoła pw. św. Jana Apostoła i Ewangelisty w Zalewie, gdzie pozostawały do 2020 roku. Informacja o znajdujących się w Zalewie witrażach z Malborka trafiła do naszego muzeum na początku 2020 roku, jednakże ze względu na wybuch pandemii niemożliwe było podjęcie jakichkolwiek działań. W międzyczasie w kościele rozpoczęły się prace remontowe, za sprawą których witraże zostały wyjęte z okien, a następnie zdeponowane w Katedrze Konserwacji – Restauracji Architektury i Rzeźby Wydziału Sztuk Pięknych UMK w Toruniu. Pracownicy katedry wykonali kopie tych oszkleń, które wprawiono w okna kościoła, natomiast oryginały pozostały w Toruniu. Na początku 2023 roku Departament Restytucji Dóbr Kultury przy MKiDN na wniosek Muzeum Zamkowego w Malborku rozpoczął działania związane z przejęciem zabytków oraz przekazaniem ich do Malborka, czego uroczyście dokonano 4 sierpnia br.
(oprac. A. Siuciak)
Prezentacja witraży podczas uroczystości w Letnim Refektarzu Pałacu Wielkich Mistrzów na Zamku Średnim; fot. Danuta Matloch / MKiDN
Więcej informacji o przekazanych kwaterach:
Kwatera witrażowa Mojżesz
Królewski Instytut Witrażownictwa w Charlottenburgu, 1884 r.
materiał, technika: szkło barwione w masie, malarsko opracowane farbami ceramicznymi, patynowane, kontury farbą brunatną; listwy ołowiowe o przekroju litery „H”.
wymiary (oryginalna partia z 1884 r.): 56 x 56 cm
numer przedwojennego inwentarza: nieznany
numer w bazie strat wojennych MKIDN: 66543
Pole kwadratowe z cało-postaciowym wizerunkiem Mojżesza wpisanym w błękitne pole wydłużonego medalionu. Medalion obwiedziony giętą listwą z motywem alterujących białych perełek i esownic. Prorok, zwrócony en trois quarts w prawo, lewym ramieniem podtrzymuje tablice z Dekalogiem, na które wskazuje prawą dłonią. W brązowym płaszczu i białej sukni, spod której widać czerwone trzewiki; głowę o bujnym zaroście, z widocznymi rożkami, okala złota aureola. Po bokach medalionu wielobarwna, dwupasowa bordiura z motywem lancetowatych liści oraz czworolistnych rozet w kolorach: czerwieni, fioletu, zieleni oraz żółci. Oba pasy ornamentalne przedzielone wąską, błękitną listwą perełek i esownic. Kompozycję z trzech boków otacza czerwony pas bordiury.
Pole witrażowe z roślinnym motywem dekoracyjnym
Królewski Instytut Witrażownictwa w Charlottenburgu, 1884 r.
materiał, technika: szkło barwione w masie, opracowane malarsko farbami ceramicznymi; światłocień wydobyty patyną malarską, rysunek farbą konturową; listwy ołowiowe o przekroju litery „H”.
wymiary: 40 x 60 cm
numer przedwojennego inwentarza: nieznany
numer w bazie strat wojennych MKIDN: 66552
Pole witrażowe, obecnie przycięte do formatu zbliżonego do ostrołuku, pierwotnie stanowiło zapewne część większej kompozycji. Pokryte ornamentem dywanowym składającym się z dużych czteroliści, wypełnionych motywem gałązki ze stylizowanym liściem winorośli. Czteroliście skomponowane z wąskich pasów, naprzemiennie oranżowych i błękitnych. W polach pomiędzy nimi drobny motyw utworzony z czterech splecionych ze sobą trójlistnych koniczynek. W dolnej partii widoczny wierzchołek pinakla zwieńczony kwiatonem z liści akantu flankowanych motywem łososiowych rozetek. Kolorystyka z dominantą błękitu i szarości.
(oprac. E. Witkowicz-Pałka)