Talerz z fajansu pomorskiego, ok. 1740 r.

proweniencja: Prusy Królewskie

warsztat: nieznany

fajans pomorski; glina, obtaczanie na kole, obróbka ręczna, szkliwienie, malowanie na surowym szkliwie związkami kobaltu, wypał tradycyjny

wymiary: ⌀ 27 cm

data utraty dzieła: po 1945 r.

Inw. HMM/2035

Talerz ten wraz z trzema fajansowymi z Delft (inw. 2033−2034) został zakupiony od znanego antykwariusza żydowskiego pochodzenia Williama Bennigsona z Królewca w 1932 roku. Jego antykwariat (Kunsthandlung für alte und neue Kunst) mieścił się przy ulicy Orselna (1926 r.), a następnie przy Zamkowej 5 (1935 r.) w Królewcu.

Talerz deserowy, okrągły, o wąskim kołnierzu i lustrze przechodzącym płynnie w miseczkowaty wrąb. Dekoracja malarska na całej powierzchni talerza malowana niebieskim barwnikiem kobaltowym przedstawia scenę ogrodową w stylu chińskim. Od środka ku lewej krawędzi naczynia umieszczono trzy postaci w długich sukniach na tle sztachet. Za nimi drzewo o koronie na kształt sześciu rozet. Z prawej strony, od góry kompozycję uzupełnia charakterystycznie zwisająca trójkątna draperia, która miała imitować pawilon. Całość sceny figuralnej namalowanej na talerzu zamknięta dookolną opaską na krawędzi wylewu. Dekoracja naczynia została bardzo nieudolnie namalowana. Odwrocie talerza nie było szkliwione. Moda na porcelanę chińską z okresu tzw. przejściowego, czyli od końca okresu cesarza Wan li (1619 r.) z dynastii Ming aż po okres cesarza Kangxi (1662‒1722) z dynastii Qing, spowodowała w Europie wzrost naśladownictwa dalekowschodnich motywów wykorzystywanych w lokalnych warsztatach do dekoracji naczyń. Najsłynniejszy pod tym względem się stał ośrodek produkcji fajansów w Delft. W latach 1679‒1700 w warsztacie „Trzy Złote Beczki Popiołu” (hol. De Drie Vergulde Astonnekens) i w latach 1701‒1705 w warsztacie „Paw” (hol. De Paeuw) takie właśnie wyroby fajansowe produkowała rodzina garncarzy de Kam, z których najbardziej znany był Geritt de Kam. Zwłaszcza jego naczynia w stylu chińskim przedstawiające sceny ogrodowe z kilkoma Chińczykami i charakterystycznym trójkątnym zwisem tkaniny były masowo przywożone na tereny pobrzeża Bałtyku. W Prusach Królewskich tę popularność wykorzystali garncarze z Gdańska, Stolzenberga (dziś Chełm, dzielnica Gdańska), Malborka, Elbląga czy Tolkmicka i zaczęli je kopiować bardziej lub mniej udolnie, a i tak znalazły one szeroki zbyt w Królestwie Polskim. Na porcelanie chińskiej scena ogrodowa z Chińczykami inspirowana była poematem „Siedmiu mędrców w bambusowym gaju”.

W przedwojennych zbiorach malborskiego zamku znajdował się również talerz ozdobiony identycznym tematem, który pozyskano w trakcie eksploracji dawnego koryta Młynówki w fosie zachodniej. Pozostało z niego jedynie lustro sklejone z dwóch kawałków.

Lit. Einwohnerbuch von Königsberg und den Vororten, 1935, s. 33; H.F. Secker, Die alte Töpferkunst Danzigs und seine Nachbarstädte, Der Cicerone, 7 (1915), s. 241‒258; E. Kilarska, Fajanse z Delft w dawnym Gdańsku, Gdańsk 2003, s. 147-150 [kat. 150, 152]; M. Marcinkowski, Fajans pomorski ze Starego Miasta w Elblągu, Elbląg 2011; B. Pospieszna, M. Marcinkowski, Porcelana dalekowschodnia z badań archeologicznych na Starym Mieście w Elblągu, Elbląg 2016; M. Krajewska, Dwa talerze z kolekcji Lessera Giełdzińskiego ‒ brakujące ogniwo, Gdańskie Studia Muzealne [dalej GSM] 10 (2018), s. 11‒38; B. Pospieszna, Dekoracje malarskie na ceramice pomorskiej w XVIII w., GSM 10 (2018), s. 41‒72; M. Marcinkowski, Fajans pomorski ‒ przedmiot i historia badań, GSM 10 (2018), s. 92; Przywracanie historii. Losy malborskich zbiorów po II wojnie światowej. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku, red. A. Siuciak, Malbork 2015, s. 476 [kat. II.3.1].

(oprac. dr B. Pospieszna)