Widok Targu Węglowego w Gdańsku

ryt. Balthasar Friedrich Leizel / Leizelt (1727–1802?), wyd. Akademische Kunsthandlung, Augsburg, ok. 1780

lub Dominicus Fietta (1701–1800), Kriegshaber koło Augsburga, ok. 1795

papier, akwaforta, uzup. rylcem

historia: dawne zbiory zamkowe; zakup w okresie 1908–1911; dalsze losy nieznane

data utraty dzieła: nieznana

Weduta przedstawia w odwróconym kadrze perspektywiczny widok Targu Węglowego w Gdańsku w kierunku południowym. Po jego prawej (zachodniej) stronie stoją prowizoryczne kramy na tle smukłych fasad kamienic; po lewej (od wschodu) widoczna jest elewacja zachodnia Zbrojowni z dekoracyjnymi szczytami i przyległa doń zabudowa mieszkalna. W głębi kompozycję zamyka na osi wysoka Wieża Więzienna i Katownia. Miasto okalają malownicze wzgórza, urozmaicając rzeźbę terenu. W oddali, na Biskupej Górze, widoczna jest także różnorodna, niska zabudowa. Kompozycję ożywia figuralny sztafaż na pierwszym i centralnym planie, przedstawiający przechodniów w strojach z epoki.

Wykonany przez augsburgskiego rytownika Leizela widok fragmentu nowożytnego Gdańska zaliczany jest do tzw. „rycin optycznych” (Guckkastenblatt / Guckkastenbild) popularnych w osiemnastym wieku. Liczący cztery kompozycje cykl odwróconych wedut był powtórzeniem wybranych rycin Matthaeusa Deischa z albumu 50 Prospecte von Danzig… z lat 1761–1765, do których rysunki przygotował Friedrich Anton August Lohrmann (ok. 1735–ok. 1800). W jego skład wchodziły jeszcze: Widok Zielonej Bramy od Długiego Targu, Widok Ratusza Głównomiejskiego, Widok Motławy od Rybiego Targu. Leizelowskie ryciny zostały wydane w większym formacie w stosunku do swego graficznego pierwowzoru.

„Ryciny optyczne” (często ręcznie podkolorowywane) o różnorodnych motywach, ukazujących sceny biblijne i mitologiczne, legendy, baśnie, pejzaże i widoki miejskie, przeznaczone były do oglądania w specjalnych (magicznych) skrzynkach optycznych (Guckkasten), będących w XVIII wieku zjawiskowym odkryciem technicznym. Za ich ojczyznę uznaje się Londyn, skąd rozprzestrzeniły się po Starym Kontynencie – do Francji, Holandii, Niemiec, Austrii i Włoch. Służyły one zarówno rozrywce, jak i edukacji, ukazując w ciekawy sposób nieznane historie i odległe światy. Istotą odbijającego się obrazu, uzyskanego za pośrednictwem nowego medium – drewnianej skrzynki z okrągłym okienkiem pośrodku przedniej ściany i z wmontowaną wewnątrz soczewką, była iluzja trójwymiarowości, plastyczna głębia.

Gdańska badaczka Kalina Zabuska ustaliła, iż ryciny autorstwa Leizela zostały wydane dwukrotnie: ok. 1780 roku i u schyłku osiemnastego wieku przez Dominicusa Fiettę, co świadczy o ich dużej popularności i zapotrzebowaniu na tego typu rozrywkę i edukację.

(opr. J. Lijka)