Witraże ze św. Jerzym i Archaniołem Michałem

autor: Franz Lauterbach

miejsce powstania: Hanower

czas powstania: 1903 r.

technika: malowanie

materiał: szkło, ołów, farby

wymiary: wys. 70 cm, szer. podstawy 67 cm

sygnatury: brak

numer przedwojennego inwentarza: nieznany

data utraty: 1945 r. (lub krótko po)

Witraż ze św. Jerzym – lewe okno Izby Treslera w zespole komnat dostojników zakonu na Zamku Wysokim

Szklenie złożone z 39 różnych rozmiarów i kształtów, malowanych tafli, łączonych ołowiem. Format kompozycyjny wpisujący się w trójkąt równoramienny, osadzony w drewnianej ramie, dopasowanej do ostrołucznego zamknięcia kwatery okiennej. Kompozycja figuralna wyśrodkowana, opisana na trójkącie równoramiennym, ukazuje ujętą od pasa w górę postać osadzoną na ornamentalnej podstawie. Element dekoracyjny złożony z liści akantu i poziomo ułożonej sylwetki smoka. Tło nieprzejrzyste, jednobarwne (zapewne złamana biel). W lewej części, ujęty w wertykalną prostokątną ramkę, wypisany gotycką czcionką jednowyrazowy niemiecki napis: St/Ju/rg/en [św. Jerzy]. Ukazana w skrócie ¾ postać rycerza Jerzego, zwrócona w lewo, lekko odchylona do tyłu. Prawa ręka uniesiona nad głową trzyma za końcowy odcinek drzewca, skierowaną w dół włócznię. Lewa ręka zgięta w łokciu, położona na napierśniku na wysokości serca. Twarz z zarostem, widoczna spod kaptura kolczego otoczonego aureolą. Na ramionach płaszcz, na rękach rękawice i naramienniki. Smok ułożony płasko na plecach, z rozwartą uzębioną paszczą w którą wchodzi ostrze włóczni. Widoczne jedno ze smoczych skrzydeł ujmuje podstawę, na której osadzony jest Jerzy. Ogon zawija się za liście akantu, łapy smoka uniesione do góry, na wysokość łokcia rycerza.

Witraż z Archaniołem Michałem – prawe okno Izby Treslera w zespole komnat dostojników zakonu na Zamku Wysokim

Szklenie złożone z 29 różnych rozmiarów i kształtów malowanych tafli, łączonych ołowiem. Format kompozycyjny wpisujący się w trójkąt równoramienny, osadzony w drewnianej ramie, dopasowanej do ostrołucznego zamknięcia kwatery okiennej. Kompozycja figuralna wyśrodkowana, opisana na trójkącie równoramiennym, ukazuje ujętą od pasa w górę półpostać osadzoną na ornamentalnej podstawie. Element dekoracyjny złożony z liści akantu i poziomo ułożonej banderoli, na której gotycką czcionką zapisano trzy łacińskie wyrazy: Perpen/do vitia virtusque [ważę grzechy i cnoty]. Tło nieprzejrzyste, jednobarwne (zapewne złamana biel). Ukazana postać Archanioła, o młodzieńczych rysach twarzy i gęstych, półdługich włosach, okolonych aureolą. Zwrócona w lewo, w lekkim skrócie. Skrzydła złożone blisko przy korpusie, widoczne ponad aureolą i ramionami. Nad czołem diadem z jednym słupkiem zakończonym owalnym medalionem. W prawej dłoni uniesiony do góry miecz, w lewej dwuramienna waga z półsferycznymi szalkami.

Oba witraże oprawione były w mobilne, łatwe do odjęcia i dość poręczne ramiaki, zainstalowane do obramienia otworów okiennych od strony wnętrza za pomocą ruchomych żelaznych uchwytów. Można zatem domniemywać, że zostały zabrane w uzgodnieniu z władzami Muzeum Wojska Polskiego i powiatu malborskiego, być może przez księży katolickich szukających gotowych elementów, mogących posłużyć wyposażeniu uszkodzonych w czasie działań wojennych świątyń. Nie można jednak wykluczyć aktu zwykłego szabru. Natomiast ewentualność zniszczenia tych dwóch witraży podczas walk w lutym i marcu 1945 roku, można uznać za mało prawdopodobną. Ze względu na lokalizację okien komnatki treslera, po zachodniej stronie Zamku Wysokiego, nawet tak kruche i delikatne elementy wyposażenia nie były uszkodzone w efekcie działań wojennych. Najwięcej szkód przyniosły one wschodnim partiom zamku.

Powojenna literatura błędnie identyfikuje jedno z przedstawień jako alegorię Sprawiedliwości lub „postać kobiecą z wagą” [Witkowicz-Pałka 2001, Dory 2006]. Warto jednak zwrócić uwagę, w jak wyrafinowany sposób dobór tematów ikonograficznych tych szkleń łączył wątki etosu rycerskiego i urzędowej funkcji pomieszczenia, do którego je przeznaczono. Oba przedstawienia ukazują najbardziej archetypiczne postacie rycerskie epoki średniowiecza. Dowódca niebieskich zastępów oraz Jerzy byli symbolami walki dobra ze złem oraz figurami idealnego chrześcijańskiego wojownika. Takie cechy projektowali na siebie rycerze Zakonu Najświętszej Marii Panny – tak postrzegali ich historycy i konserwatorzy Kaizerzeitu. Ponadto obaj boscy bojownicy należeli do kanonu patronów szczególnie czczonych w zakonach rycerskich. Atrybutem skarbnika, który był wysokim urzędnikiem państwowym odpowiedzialnym za finanse, była waga – uwidoczniona w kwaterze z Archaniołem. Motywy: wagi, pieniędzy, ważenia dobra i grzechów, wszystkich tych elementów, które w Starym i Nowym Testamencie łączyły wątki gospodarcze z ekonomią zbawienia, obficie wprowadzone były do programu ikonograficznego komnatek dostojników (zwłaszcza w mocno zniszczonych dziś malowidłach ściennych), w które oba omawiane witraże zostały harmonijnie wpisane. Dziś w ich miejscu wstawione są zrekonstruowane ramiaki wypełnione taflami przeziernego szkła, łączonego ołowiem. Siatka połączeń częściowo powtarza układ utraconych kompozycji, dość czytelnie ukazując ich zarys.

(oprac. B. Butryn)