Zaginiony portret hrabiego Gerharda Denhoffa na tle zamku malborskiego

W sprawozdaniu, wydanym w Królewcu w roku 1934 przez Towarzystwo Odbudowy i Upiększania Zamku Malborskiego (Verein für die Herstellung und Ausschmückung der Marienburg), odnajdujemy adnotację, iż w omawianym w numerze okresie (pomiędzy 1932 a 1933 rokiem) zakupiono do zbiorów historycznych mający szczególną wartość dokumentalną, wysokiej klasy artystycznej, miedzioryt autorstwa Willema Hondiusa (1597–1652) z roku 1643, z wyrytym wizerunkiem starosty malborskiego i wojewody pomorskiego Gerharda Denhoffa [il. 1].

Urodzony 15 stycznia 1590 roku w Malborku Gerhard hr. Denhoff (Dönhoff, Dynoff) należał do grona zaufanych doradców i przyjaciół Władysława IV Wazy. Był jednym z głównych realizatorów bałtyckiej polityki króla. Uczestniczył w różnych podróżach dyplomatycznych ważnych dla polskiej racji stanu. W młodości kształcił się w rzemiośle wojennym na dworze elektora brandenburskiego Jerzego Zygmunta Hohenzollerna. Brał udział w wielu bitwach nad Renem i w Niderlandach. W roku 1621 uczestniczył wraz z bratem Ernestem Magnusem (1581–1642) w kampanii chocimskiej na czele własnego regimentu. Dziś w zbiorach Biblioteki Naukowej Muzeum Zamkowego w Malborku znajduje się starodruk autorstwa Jakuba Sobieskiego (ojca króla Jana III), zatytułowany Commentariorum Chotinensis belli libri tres, będący wspomnieniem tych ważnych wydarzeń w historii oręża polskiego. Dzieło to zostało wydane w roku 1646 w oficynie Georga Förstera w nadmorskim Gdańsku. Należało ono niegdyś do księgozbioru malborskiego ekonoma, co zdaje się potwierdzać jego autograf wykonany czarnym tuszem na wewnętrznej stronie okładki [il. 2]. W latach 1624−1625 Denhoff towarzyszył przyszłemu królowi Władysławowi Zygmuntowi w jego edukacyjnej Grand Tour po Europie, poznając historyczne miejsca, wybitnych ludzi, zabytki architektury oraz sztuki. W latach 1626–1629 walczył ze Szwedami w rejonie ujścia Wisły i wsławił się obroną Torunia obleganego przez oddziały feldmarszałka Hermanna von Wrangla (1587–1643). W 1635 roku stanął na czele Komisji Okrętów Morskich jako supremus admiralitatis commisarius i zajął się organizowaniem floty królewskiej oraz ufortyfikowaniem wybrzeża, gdzie powstały dwie bazy u nasady Półwyspu Helskiego: w Kazimierzowie i Władysławowie. Rok później polski monarcha nadał mu zasobną ekonomię malborską. W roku 1642 wraz z kasztelanią gdańską otrzymał godność senatorską, a w następnym po śmierci Pawła Działyńskiego – urząd wojewody pomorskiego i podskarbiego pruskiego, które piastował do śmierci. Po śmierci Cecylii Renaty (1611–1644), pierwszej żony Władysława IV, w roku 1645 prowadził z posłem francuskim w Warszawie, a później w Paryżu rokowania dotyczące zaślubin owdowiałego króla z księżniczką francuską Marią Ludwiką Gonzagą (1611–1667). Ceremonię podpisania kontraktu ślubnego przez Denhoffa w Fontainbleau 25 września tegoż roku uwiecznili na sztychu Abraham Bosse (1602–1676) i François van Beusecom (czynny w latach 1642–1665 w Londynie i Amsterdamie) [il. 3]. W latach 1647–1649 z jego inicjatywy budowniczy malborski Tomasz Hertmański odbudował dachy nad skrzydłem północnym i zachodnim Zamku Wysokiego, spalone w maju 1644 roku. O tym wydarzeniu przypominała przez kilka następnych stuleci umieszczona na dachu dawnego kościoła konwentualnego pw. Najświętszej Marii Panny sygnaturka z chorągiewką wiatrową, na której znajdował się herb rodu Denhoffów, data rozpoczęcia prac – 1647 oraz ciągi majuskułowych liter [il. 4]. Wojewoda pomorski zmarł 23 grudnia 1648 roku w Malborku a pochowany został, trzy miesiące później, 24 marca 1649 roku w kościele Mariackim w Elblągu.

Nabyty przez Towarzystwo Odbudowy i Upiększania Zamku Malborskiego sztych przedstawiał w pionowym kadrze, w architektonicznym obramieniu ujętym od góry arkadą, popiersie Gerharda Denhoffa w ujęciu ¾ w prawo. W tle kompozycji rozciągały się nadnogackie pola Kałdowa z biegnącą meandrami drogą i za płynącą łagodnym nurtem rzeką majestatyczna sylweta zamku malborskiego. Poniżej portretu w prostokątnej płycinie, ozdobionej dwiema ślimacznicami po bokach, widniał łaciński pięciowiersz: Illustrissimus et Exellentissimus Dňus Geerhardus Comes / ā Döenhoff, Palatinus Pomerelliae, Terrar um Prussiae / Thesaurarius Capt: Mariaeburgens: Skarzeviens:/ Bernes: Lucinens: Felinens: Regiae Oeconomie / Mariaenburgiensis Administrator. Etc: oraz poniżej, pośrodku sygnatura artysty: Guillielmus Hondius Hago Batavos ad vivum Delineavit et aeri inscidit i u dołu data roczna: 1643.

 Portret malborskiego dostojnika, opracowany przez Willema Hondiusa, holenderskiego rytownika czynnego przez dekady w Gdańsku, na podstawie pierwowzoru rysunkowego autorstwa Zygmunta Podkostelskiego, odznaczał się dużą precyzją i reporterską dokładnością. Przedstawiał on dojrzałego mężczyznę w czernionej zbroi płytowej. Lśniący napierśnik, obojczyk i naramiennki, które w dolnej części przechodziły w pięciofolgową ochronę górnej części ramienia, zdobiło na krawędziach sznurowanie oraz nity tworzące symetryczne układy. Okrągła twarz modela o delikatnych rysach, z pełnymi ustami, wydatnym nosem i dużymi oczyma patrzącymi w dal, w kierunku widza, pokryta była delikatnym zarostem w postaci lekko zakręconych, poziomo ułożonych wąsów i spiczastej, krótkiej brody w popularnym wówczas stylu „van Dycka”. Pod szyją widoczny był opadający na ramiona kołnierz zakończony delikatną koronką. Włosy półdługie, faliste z fryzowanym przedziałkiem zakrywającym wysokie czoło. W głębi kompozycji na linii horyzontu za rzeką odtworzona została we fragmencie panorama zachodnia zespołu zamkowego w swym jeszcze w pełni gotyckim kształcie. Po prawej stronie widoczna była zwarta sylweta Zamku Wysokiego z kościołem Najświętszej Marii Panny i wieżą główną zwieńczoną renesansowym hełmem oraz nieco oddalony odeń lekki w swej strukturze Pałac Wielkich Mistrzów z narożnymi erkerami na koronie murów. Po lewej zaś rozciągały się zabudowania Przedzamcza z kilkukondygnacjowymi spichlerzami i Wieżą Maślankową na północy.

Druga wersja ryciny została dołączona do wydanej drukiem w Gdańsku w oficynie Andrzeja Hünefelda mowy pogrzebowej Imago militis spiritualis, to jest obraz żołnierza duchownego objaśniony w kazaniu pogrzebowym nad zacnym ciałem w Panu zmarłym Jaśnie Wielmożnego Pana, Jego Mci Pana Gerharda Dönhoffa, Państwa Ś. Rzymskiego hrabi, pomorskiego wojewody, Najaśniejszej Krolowej Polskiej i Szwedzkiej, Ludowiki Maryjej, marszałka, ziem pruskich podskarbiego, malborskiego, skarszewskiego, koscierzyńskiego, fölińskiego, ludzińskiego etc. starosty, a oekonomiej malborskiej administratora, w Elbiągu w staromiejskim kościele odprawionym przez ks. Jana Episcopiusa, nadwornego kaznodzieję Roku Pańskiego 1649 dnia 24 marca. Różnice w kompozycji dotyczyły jedynie wizerunku Denhoffa – długości jego włosów, formy kołnierza pod szyją oraz zmian w zapisie inskrypcji i datowaniu ryciny [il. 5]. Czy ta druga wersja ryciny znajdowała się przed 1945 rokiem w zbiorach malborskich niestety nie wiemy, choć istnieje duże prawdopodobieństwo, że ten sztych także przechowywano w owym czasie w kolekcji zamkowej. Jej reprodukcja znajduje się bowiem w przewodniku po warowni krzyżackiej pióra Bernharda Schmida z 1925 i 1928 roku.

(opr. Justyna Lijka)