Józef Błachnio (1912–1968)

Muzealnik, historyk, etnograf, krajoznawca, regionalista, działacz społeczny.

Urodził się 21 sierpnia 1912 r. w miejscowości Symferopol na Krymie (Ukraina) w ówczesnym Cesarstwie Rosyjskim. Jego przodkowie wywodzili się z drobnej szlachty w powiecie Garwolińskim. Dziadek, również Józef Błachnio (1858–1926), był właścicielem ziemskim i posłem na sejm w latach 1920–1922. Ojciec, Władysław Błachnio (1883–1960) zdobył zawód maszynisty kolejowego pod okiem stryja, który był budowniczym Kolei Krymskich. Na Krymie Władysław poznał swoją przyszłą małżonkę Domicelę Buiłek, przyszłą matkę Józefa Błachnio. Po zakończeniu I wojny światowej i po odzyskaniu przez Polskę niepodległości rodzina Władysława Błachnio powróciła w rodzinne strony, po czym jeszcze kilkukrotnie zmieniała miejsce zamieszkania. W 1922 roku ostatecznie osiadła na stałe w Grudziądzu.

Młody Józef Błachnio edukację kontynuował w Szkole Powszechnej im. Tadeusza Kościuszki, następnie w grudziądzkim gimnazjum. W tym też czasie, w wieku 16 lat, wstąpił do Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, którego celem było m.in. popularyzowanie wiedzy o zabytkach i historii regionu poprzez organizowanie wycieczek i odczytów, czy gromadzenie zbiorów muzealnych i literatury krajoznawczej. W latach 1928–1932 pełnił funkcję prezesa III i IV Koła Krajoznawczego Polskiej Młodzieży Szkolnej. Chętnie organizował także krajoznawcze wyprawy po całej Polsce docierając w najpiękniejsze zakątki. Przy boku ks. dr. Władysława Łęgi i Henryka Gąsiorowskiego odkrywał i rozwijał swoje pasje, które wywarły wpływ na jego dalsze życie i przyszłą drogę zawodową.

W 1933 r. poślubił Martę Piotrowicz, którą poznał wcześniej w dość zaskakujących okolicznościach, tzn. podczas pożaru kamienicy znajdującej się w sąsiedztwie bohatersko wyprowadził nieprzytomną kobietę, ratując ją przed płomieniami. Była nią właśnie Marta Piotrowicz, z którą miał dwie córki – Kazimierę i Barbarę. W 1939 r., dwa miesiące po narodzinach Barbary w wyniku choroby Marta zmarła. Józef powtórnie ożenił się trzy lata później w 1942 r. z Leokadią z domu Kapica, z którą miał jeszcze czwórkę potomstwa – Wiesława, Grażynę, Henryka i Ewę.

Pracę zawodową rozpoczął w 1929 r., jako rejestrator w kancelarii notarialnej adwokata Kisielewskiego w Grudziądzu. W latach 1933–1935 odbył służbę wojskową w 8 Dywizjonie Żandarmerii w Toruniu, którą zakończył w Centrum Wyszkolenia Żandarmerii w Grudziądzu w stopniu kaprala. W latach 1935–1937 był magazynierem w Lotniczej Szkole Strzelania i Bombardowania w Grudziądzu, na krótko pełnił też funkcję referenta w Urzędzie Skarbowym we Włocławku. Następnie w 1939 r. pracował, jako pomocnik kancelisty w Szkole Pilotów Ligi Powietrznej i Przeciwgazowej w Grudziądzu. Przez cały ten czas udzielał się społecznie, jako działacz w Polskim Towarzystwie Krajoznawczym oraz systematycznie podnosił swoje kwalifikacje zawodowe poprzez kursy wieczorowe – Wieczorowy Kurs Handlowy w Koedukacyjnym Gimnazjum Kupieckim Izby Przemysłowo-Handlowej w Grudziądzu. W 1938 r. zdał eksternistyczny egzamin z zakresu programu 3-klasowej Szkoły Handlowej. 20 sierpnia 1939 r., jako plutonowy rezerwy powołany został do 65 Pułku Piechoty w Grudziądzu, co skutkowało aktywnym uczestnictwem w wojnie obronnej we wrześniu 1939 r. Po klęsce kampanii wrześniowej na krótko trafił do niewoli, z której udało mu się brawurowo uciec, następnie przez pewien czas ukrywał się w Grudziądzu. W dniu 10 lutego 1940 r. został złapany i aresztowany na cztery miesiące. Po zwolnieniu z aresztu został wysiedlony wraz z dziećmi do ówczesnej Generalnej Guberni. Zamieszkali w Helenowie k. Sobolewa, gdzie najpierw pracował, jako robotnik w tartaku, a w 1941 r. po przeprowadzce do Biłgoraja pełnił funkcję referenta w Urzędzie Skarbowym (1942–1944). W listopadzie 1944 r. powołany został do służby wojskowej w II Armii Wojska Polskiego. Brał czynny udział w walkach o wyzwolenie ziem polskich. Służbę zakończył w stopniu sierżanta w dniu 2 sierpnia 1945 r. na skutek kilku miesięcznej choroby, która była następstwem odniesionej rany klatki piersiowej.

Tuż po zakończeniu wojny Józef Błachnio powrócił wraz z rodziną do zniszczonego domu w Grudziądzu, gdzie zaczął jego mozolną odbudowę. Równolegle włączył się do zespołu porządkującego i zabezpieczającego gmach Muzeum w Grudziądzu wraz z ocalałym od zniszczeń i rozproszenia inwentarzem muzealnym. W kwietniu 1945 r. został mianowany przez delegata Krajowej Rady Narodowej na stanowisko kustosza i kierownika muzeum. Przed nowym kierownikiem stanęły trudne wyzwania związane z zabezpieczeniem zachowanych zbiorów oraz organizacją nowych wystaw, co w tamtym czasie było niełatwym zadaniem do zrealizowania. Jak wykazał wówczas proces ewidencjonowania muzealiów zachowało się tylko 30% przedwojennych zbiorów (1200 różnych zabytków i 1804 monet i medali). Pozostała część została wywieziona przez Niemców m.in. do muzeum w Gdańsku bądź uległa bezpowrotnemu zaginięciu. W wyniku wielkiego zaangażowania i wytężonego wysiłku całego zespołu muzealnego już 17 lutego 1946 r. Muzeum w Grudziądzu, jako pierwsze w województwie zostało uroczyście otwarte dla zwiedzających. Wyeksponowano wówczas na kilku wystawach szereg muzealiów archeologicznych, sztuki cechowej, numizmatów, zabytków etnograficznych czy pamiątek dotyczących Grudziądza. We wrześniu 1946 r. muzeum zlustrował prof. Stanisław Lorentz, ówczesny dyrektor Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków, który wyraził uznanie i zadowolenie za trud włożony w udostępnianie dóbr kultury społeczeństwu. W kolejnych latach muzeum wypracowywało coraz lepsze wyniki w zakresie organizacji wystaw.

Wobec powyższego oraz innych czynników Józef Błachnio już, jako doświadczony muzealnik i organizator placówek kultury, 6 września 1949 r. upoważniony został przez Naczelną Dyrekcję Muzeów i Ochrony Zabytków do zabezpieczenia i zinwentaryzowania zbiorów muzealnych z dawnego Muzeum Regionalnego Prus Zachodnich w Kwidzynie (niem. Heimatmuseum Westpreussen in Marienwerder) oraz pozostałych dóbr kultury, m.in. zabezpieczonych podczas akcji rewindykacyjnej w powiecie kwidzyńskim. Zaliczyć do nich można 31 zabytków przejętych od Starostwa Powiatowego w Kwidzynie w październiku 1949 r. Do powyższego zasobu wchodziły następujące obiekty: 8 militariów, 5 rzeźb religijnych, 1 rzeźba z brązu (cesarz i niewolnicy), 17 zabytków etnograficznych. W 1950 r., już po zabezpieczeniu i zinwentaryzowaniu kwidzyńskich zbiorów, Józef Błachnio skierował do Ministerstwa Kultury i Sztuki propozycję zatrudnienia Alfonsa Lemańskiego, jako przyszłego kierownika muzeum oraz Benedykta Detki, jako stałego pracownika muzeum. Prośba została rozpatrzona pozytywnie. Według protokołu zdawczo-odbiorczego z 26 maja 1950 r. Błachnio pełniący wówczas nadzór nad dawnym muzeum kwidzyńskim, przekazał nowemu kierownikowi Lemańskiemu łącznie 4253 obiekty, wśród których znajdowały się: eksponaty tzw. prehistoryczne (547 sztuk), eksponaty etnograficzne (323 sztuki), zabytki sztuki cechowej (673 sztuki), militaria (129 sztuk), obiekty przyrodnicze (105 pozycji), rzeźby kościelne (17 sztuk), obrazy (37 sztuk), zbiory biblioteczne (219 pozycji), archiwalia (195 jednostek) oraz klisze i negatywy (łącznie 2008 pozycji). Ponadto przekazany został także inwentarz muzealiów oraz cały szereg dokumentów dot. zabezpieczenia i organizacji powojennej placówki muzealnej w Kwidzynie.

Przyjeżdżając do Kwidzyna Józef Błachnio otaczał także wielką troską opuszczony i dewastowany gotycki zamek kapituły pomezańskiej, który od 1950 r. jest siedzibą obecnego muzeum – Zamek w Kwidzynie oddział Muzeum Zamkowego w Malborku. W pismach do Ministerstwa Kultury i Sztuki oraz Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków zwracał się z prośbą o zabezpieczenie i dozorowanie tego wyjątkowego zabytku architektury warownej.

Pomimo licznych obowiązków rodzinnych i służbowych Józef Błachnio systematycznie dokształcał się podnosząc swoje kwalifikacje. Swoją działalność zawodową zaczynał jako pasjonat-samouk. W 1946 r. ukończył półroczny Wstępny Kurs Pedagogiczny, który umożliwiał mu nauczanie w szkołach powszechnych. W 1948 r. i 1949 r. uczestniczył w I i II Kursie Muzeologicznym w Krakowie, a w 1949 r. w Kursie Konserwacji okazów prehistorycznych i przyrodniczych zorganizowanym przez Zarząd Związku Muzeów w Polsce. W latach 50. XX uczestniczył w kolejnych szkoleniach zawodowych w Szklarskiej Porębie i Warszawie. W 1959 r. ukończył kurs dla muzealnych pracowników naukowych, a w 1960 r. Kurs Konsultacyjny– oba organizowane przez Muzeum Narodowe w Warszawie. Zdał także egzamin dojrzałości w Liceum Ogólnokształcącym dla Pracujących w Toruniu, co umożliwiło mu podjęcie studiów w październiku 1964 r. na Studium Zaocznym Historii Wydziału Humanistycznego UMK w Toruniu. Tam też, jako najstarszy seminarzysta pod kierunkiem doc. dr. Antoniego Czacharowskiego przygotował pracę magisterską pt. „Rzemiosło na ziemi chełmińskiej w okresie rządów krzyżackich (1230–1454)”. Niestety nie zdążył jej już obronić.

Na skutek rozporządzenia Rady Ministrów z 27 lipca 1955 r. oraz Zarządzenia Ministra Kultury i Sztuki z 1 lutego 1956 r, Józef Błachnio utracił tytuł kustosza w muzeum i został zaszeregowany na stanowisko adiunkta Muzeum w Grudziądzu. Nadal jednak pełnił funkcję kierownika, którą utracił 1 lipca 1958 r. na rzecz Herberta Wilczewskiego. Powodem był brak wyższego wykształcenia. Od 1 stycznia 1963 r. powierzono mu kierownictwo Działu Historycznego i Etnograficznego.

W karierze zawodowej Józef Błachnio wykazywał się także licznymi projektami badawczymi. Prowadził badania z zakresu historii regionalnej, badania terenowe dotyczące sztuki ludowej oraz archeologii. W środowisku zawodowym był także postrzegany, jako fotograf-dokumentalista. Szkicował detale architektoniczne zabytkowych obiektów, głównie zagród wiejskich. Odbywał szereg kwerend archiwalnych i bibliotecznych, a także pozyskiwał informacje ze źródeł mówionych poprzez przeprowadzane liczne wywiady. Stale kontaktował się z kadrą innych instytucji kultury oraz placówek naukowych. Wyniki badań, a także osiągnięcia na polu kierowniczym muzeum znalazły swoje odzwierciedlenie w licznych artykułach, publikacjach i opracowaniach na prawach rękopisu. Był autorem szeregu artykułów i notatek dotyczących historii regionalnej miasta i powiatu grudziądzkiego publikowanych drukiem przede wszystkim w „Gazecie Pomorskiej” i „Ilustrowanym Kurierze Polskim”. Współautor i redaktor kilku przewodników turystycznych po Grudziądzu, m.in.: „Monografia powiatu grudziądzkiego”, „Kronika Miasta Grudziądza” – na prawach rękopisu, czy „XX lat powiatu grudziądzkiego w Polsce Ludowej”.

Jego praca zawodowa przeplatała się z jego pracą społeczną, głównie na płaszczyźnie turystycznej i krajoznawczej. Zakorzeniona już w młodzieńczym wieku pasja była nadal kontynuowana w powojennych organizacjach turystyczno-krajoznawczych, w których pełnił kluczowe funkcje, m.in. w: Oddziale Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, Oddziale Toruńskim Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego czy Oddziale Polskiego Towarzystwa Historycznego w Grudziądzu. Od 1956 r. pełnił funkcję Opiekuna Społecznego PTTK nad zabytkami powiatu i miasta Grudziądza. Był także przewodnikiem turystycznym. Ponadto za swoje zasługi dla kultury, nauki i turystyki został uhonorowany licznymi medalami oraz wyróżnieniami państwowymi i regionalnymi.

Zginął tragicznie 27 listopada 1968 r. na skutek wypadku samochodowego koło Chełmna, któremu ulegli pracownicy Muzeum w Grudziądzu wypełniając służbowe obowiązki.

 (oprac. Ł. Rzepczyński)

Źródła archiwalne:

Akt zdawczo-odbiorczy przejęcia zbiorów muzealnych w Kwidzynie z 26 maja 1950 r., zbiory archiwalne Zamku w Kwidzynie, oddział MZM.

Literatura: Mielczewska A., Józef Błachnio, [w:] 120 lat Muzeum w Grudziądzu, red. A. Wajler, Grudziądz 2004. Błachnio H. i W., Józef Błachnio. Z kart historii Grudziądza i Regionu, Grudziądz 2016.