Dzieło warsztatu pomorskiego pod wpływami czeskiej pracowni „Mistrza ołtarza z Trzebonia” (czynnej w l. 60. i 70. XIV w.)
czas powstania: ok. 1390 r.
technika: tempera, złoto płatkowe
materiał: deska jodły białej, płótno, złoto i srebro płatkowe
wymiary: 280 x 214 cm (tablica środkowa), 284 x 116 cm (tablice boczne)
nr przedwojennego inwentarza: Inwentarz Zamku Wysokiego, nr 797
obecny właściciel: Muzeum Narodowe w Warszawie (nr. inw. Śr. 22/1-5)
Proweniencja: Prawdopodobnie ufundowany przez konwent krzyżacki rezydujący w zamku w Grudziądzu do tamtejszej kaplicy. Po rozebraniu kaplicy zamkowej w 1798 r. retabulum przeniesiono do grudziądzkiego kościoła parafialnego św. Mikołaja. Wówczas doszło do rozpiłowania skrzydeł bocznych i tablicy środkowej na poszczególne obrazy; następnie porozwieszane zostały na południowej i północnej ścianie kościoła. W 1883 r. Zachodniopruskie Muzeum Prowincjonalne (Westpreussisches Provinzialmuseum) w Gdańsku zakupiło siedem dwustronnie malowanych kwater (ze skrzydeł bocznych), natomiast ósma kwatera, ze Sceną Zmartwychwstania Jezusa, pozostała w Grudziądzu, w tamtejszej kaplicy cmentarnej. Na miejscu pozostały także dwie sceny z tablicy środkowej: Zaśnięcie i Triumf Marii. W roku 1909 wszystkie siedem kwater znajdujących się w gdańskim muzeum trafiło do zamku w Malborku. W 1912 r. ósma kwatera i dwie sceny środkowe (oczyszczone przez miejscowego malarza Gustava Breuninga), pozostające w Grudziądzu, zostały także zakupione dla Malborka. Po oczyszczeniu w latach 1912–1916 przez Andreasa Wesolowskiego wszystkie elementy retabulum zostały ponownie scalone; tworząc pentaptyk składający się z części środkowej i dwóch par skrzydeł bocznych. Decyzją Conrada Steinbrechta ołtarz w 1916 r. został umieszczony w kościele św. Wawrzyńca na Przedzamczu północnym i tam pozostawał do końca II wojny światowej. Prawdopodobnie jeszcze w 1944 r. na polecenie Bernharda Schmida retabulum ukryto w piwnicy kościoła i dopiero jesienią 1946 r. zostało odnalezione przez kapitana z Rejonowej Komendy Uzupełnień. W grudniu tegoż roku zostało przewiezione do Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, skąd w styczniu 1947 r. trafiło do Muzeum Narodowego, gdzie pozostaje do dziś; obecnie eksponowane w Galerii Sztuki Średniowiecznej.
Żródło: Marienburg Baujahr 1916, fot. 39, po prawej od góry fot. 44-45
Część środkowa pentaptyku prezentuje dwie sceny w układzie pionowym, każda w formie leżącego prostokąta: u dołu Zaśnięcie Najświętszej Marii Panny, u góry Triumf Marii w niebie. Pierwsza scena prezentuje Matkę Bożą w centrum zainteresowania dwunastu apostołów i Jezusa. Otaczają oni szerokie łoże, na którym leży Maria. Po obu stronach podwójnego tronu stoją święte dziewice: św. Barbara z lewej i św. Katarzyna z prawej strony.
Na dwóch parach skrzydeł bocznych umieszczono na awersach i rewersach łącznie 16 scen z życia Chrystusa i Marii:
I. skrzydło zewnętrzne lewe:
rewers: 1. Maria i Chrystus Bolesny, 2. Zmartwychwstanie umarłych
awers: 3. Modlitwa Chrystusa w Ogrójcu, 4. Cierniem koronowanie
II. skrzydło zewnętrzne prawe:
rewers: 5. Chrystus – Sędzia, 6. Maria i Jan Chrzciciel jako orędownicy
awers: 7. Biczowanie, 8. Zmartwychwstanie
III. skrzydło wewnętrzne lewe:
rewers: 9. Pojmanie, 10. Dźwiganie krzyża
awers: 11. Zwiastowanie, 12. Ofiarowanie w świątyni
IV. skrzydło wewnętrzne prawe:
rewers: 13. Chrystus przed Piłatem, 14. Ukrzyżowanie
awers: 15. Adoracja Dzieciątka, 16. Pokłon Trzech Króli.
(oprac. Ewa Witkowicz-Pałka)
Zob. również: https://straty.zamek.malbork.pl/wizyta-w-muzeum-narodowym-w-warszawie/
Ilustracja za: Przywracanie historii 2015, s. 406