Antykwariusze i kolekcjonerzy

Od 1925 aż po 1945 rok w dziejach Muzeum Regionalnego w Kwidzynie ważną rolę odegrały osoby mające wkład w historię kolekcjonerstwa i rynku sztuki w Prusach Zachodnich i Wschodnich. To dzięki nim zbiory tej instytucji wzbogaciły się o cenne zabytki.

Jedną z takich postaci był gdańszczanin Friedrich Artur Basner (1869‒1936), kupiec zbożowy, który od 1900 roku gromadził wybitne dzieła sztuki i rzemiosła artystycznego z minionych epok w tym wiele cennych mebli i naczyń lokalnej, pomorskiej produkcji z XVII-XVIII wieku. W 1910 roku wybudował willę w Sopocie, według projektu Adolfa Bilefeldta, dla którego inspiracji dostarczyła architektura Pałacu Wielkiego Mistrza w Malborku. Od 1925 roku w jej wnętrzach kolekcję tę udostępniał zwiedzającym turystom. Wówczas uchodziła ona za największą w Prusach, lecz kłopoty finansowe spowodowane ogólnoświatowym kryzysem ekonomicznym lat 1929‒1933 zmusiły Basnera do wyprzedawania jej. Większość została zlicytowana w 1929 roku w berlińskim antykwariacie Rudolpha Lepkego, ale jak widać w tym czasie również kolekcja kwidzyńska wzbogaciła się o kilka eksponatów z niej pochodzących.

Późną jesienią 1929 roku Waldemar Heym zakupił od kolekcjonera za kwotę 235 marek niemieckich cztery osiemnastowieczne talerze (Inv. HMM 1811‒1814), w tym trzy produkcji lokalnej z tzw. fajansu pomorskiego oraz dwie formy miedziane do wypieku pierników z dekoracją lwa (Inv. HMM 1799) i żółwia (Inv. HMM 1800) za 6 marek.

https://straty.zamek.malbork.pl/talerz-dekoracyjny-xviii-w/

https://straty.zamek.malbork.pl/talerze-scienne-z-sopockiej-kolekcji-friedricha-basnera/

Na rynku sztuki i w świecie kolekcjonerskim inną ważną postacią w okresie międzywojnia w Prusach był antykwariusz żydowskiego pochodzenia William Bennigson (?‒1942) z Królewca. W latach 1924‒1929 był członkiem Towarzystwa Sztuki w Królewcu. Prowadził antykwariat sztuki dawnej i ‒ jako koneser nowoczesnego malarstwa niemieckiego ‒ galerię (niem. Kunsthandlung für alte und neue Kunst), które najpierw ulokowane były przy ulicy Orselna 14, a w latach 30. XX wieku przy ul. Zamkowej 5 w Królewcu. W czasie II wojny światowej prawie za bezcen zmuszony był on sprzedawać obrazy tej, jak to określili naziści „zdegenerowanej sztuki obcej narodowo”, których miał wiele, marszandowi, historykowi sztuki Hildebrandowi Gurlittowi (1895‒1956), największemu dostawcy do hitlerowskiej galerii w Linzu. Bennigson, wierząc, że Gurlitt jest wstanie pomóc żydowskim ziomkom w wydostaniu się z nazistowskich Niemiec, pośredniczył też jako świadek przy transakcji wyprzedaży obrazów z rodzinnej kolekcji Loewenthalów, z którymi był spowinowacony, co według zachowanego listu Fritza Loewentahala mogło mieć miejsce w końcu 1939 roku lub na przełomie 1940/1941 tuż przed deportacją Bennigsona do obozu koncentracyjnego. Został zamordowany w 1942 roku.

Pierwsze zakupy u Bennigsona poczynił Heym w 1929 roku. Zakupił wówczas pięć zabytków (inv. HMM 1766‒1770) za kwotę 83 marek niemieckich. Była to rokokowa kafetiera z mosiądzu trzy haftowane warmińskie czepce z połowy XIX wieku oraz małe, zabytkowe krzesiwo. W 1932 roku muzeum kwidzyńskie wzbogaciło się o cztery osiemnastowieczne talerze dekoracyjne (inv. HMM 2033‒2036), w tym trzy ze słynnego ośrodka produkcji fajansów w Delft. Cała wartość zakupu opiewała na kwotę 115 marek. Ostatni zakup u Bennigsona poczynił Heym w 1934 roku. Zakupił wówczas za 50 marek cenny talerz z fajansu pomorskiego z datą 1687 i sylwetą konia (inv. HMM 2236), który trafił do antykwariatu z komorniczej licytacji masy spadkowej w Królewcu. Zakup uzupełniały dekoracyjne damskie grzebienie w liczbie 8 sztuk, każda po 2 marki (inv. HMM 2237‒2244).

https://straty.zamek.malbork.pl/talerz-z-fajansu-pomorskiego-xviii-w/

W początkowych latach działalności Muzeum Regionalnego w Kwidzynie najwięcej zabytków dostarczał Heymowi antykwariusz Max Marcus z Malborka. Pochodził on z żydowskiej rodziny, która parała się zapewne od pokolenia handlem starzyzną. Max wyspecjalizował się w sprzedaży wyrobów cenniejszych artystycznie i założył swój antykwariat przy Dużej Duchowności 16 (niem. Große Geistlichkeit) w Malborku, która leżała nieopodal zamku. W latach 1925‒1929 muzeum kwidzyńskie zakupiło od niego ponad sto zabytków rzemiosła artystycznego z różnych epok i rejonów Europy. Pierwszy zakup miał miejsce 11 kwietnia 1925 roku. Heym pozyskał wówczas dziewięć przedmiotów, m.in. fajansowe angielskie talerze z XVIII i XIX wieku (Inv. HMM 9-12), dębową skrzynię z początku XIX wieku (inv. HMM 8), okucia (inv. HMM 46), prochownicę i dwa dosyć cenne cynowe talerze z cechami konwisarzy z Elbląga i Gdańska. Z kolei na początku maja tego samego roku dostarczył Marcus 31 sztuk kafli piecowych z 1. poł. XVIII wieku za kwotę 450 marek, ale również dębowy stołek, na którego oparciu były wyryte: gwiazda, monogram „SB” i data „1769”. Jeszcze do początku lipca 1925 roku sprzedał osiemnastowieczne naczynia porcelanowe, ludowe naczynia gliniane, empirowe, mosiężne lichtarze, elementy tarczy zegara ozdobionej motywem panoplii. W kolejnych latach ofert od Marcusa było znacznie mniej. Ostatni w 1929 roku zakupiony od niego przedmiot za 30 marek to sylwetowa wycinanka komponowana w owalu, a przedstawiająca stojącego mężczyznę, dwie kobiety, dwoje siedzących dzieci i dwoje stojących (inv. HMM 1679). Nie wszystkie zakupione u niego muzealia okazały się oryginałami. Zdarzyło się, iż Heym kupując w 1927 roku zabytkową koszulkę kolczą, po jakimś czasie zapisał na marginesie, iż jest to falsyfikat (inv. HMM 1307). Oprócz kafli jednym z cenniejszych zakupów u tego handlarza było nabycie w 1927 roku do zbiorów muzealnych serwisu ze szkła rubinowego (inv. HMM 1306a-f). Większość wymienionych tu zabytków, które niegdyś zasiliły Muzeum Regionalne w Kwidzynie zaginęło i nieznane jest ich miejsce przechowywania po 1945 roku.

https://straty.zamek.malbork.pl/zespol-kafli-piecowych-mistrza-j-d-p-1748-r/

(oprac. dr B. Pospieszna)

Literatura.: Początek końca zapiski z lat 1939-1950 Pani dr Hildegard Fritzler z domu Basner, tłum. M. Salsza, Sopot 2011, s. 12, il. 3; W. Schuster, Die „Sammlung Gurlitt” der Neuen Galerie der Stadt Linz, Linz 1999, s. 51‒52.