Barokowa misa z Tolkmicka, 1. poł. XVIII w.

proweniencja: Prusy Królewskie, Tolkmicko

warsztat: nieznany

materiał: fajans pomorski; glina, szkliwo ołowiowo-cynowe, tlenek kobaltu

technika produkcji: toczenie na kole, obróbka ręczna, szkliwienie jednostronne, malowanie na surowym szkliwie związkiem kobaltu, wypał tradycyjny

wymiary: śr. 32 cm

dawny numer inwentarzowy: Inw. HMM/1023

data utraty zabytku: po 1945 r.

W 1926 roku zaginioną dziś misę tolkmicką (niem. Tolkemitter Schüssel) podarował do kwidzyńskich zbiorów muzealnych stolarz Domagalski z Kwidzyna. Jej wartość oszacowana została przez Waldemara Heyma na 25 marek (il. 1).

Misa o szerokim kołnierzu i okrągłym, małym lustrze wydzielonym podwójną obwódką. Dekoracja malarska wykonana została barwnikiem niebieskim na białym tle. Przedstawia ciekawą plastycznie formę na lustrze naczynia, którą Heym nazwał barokową bramą (niem. Barocktor), a na szerokim kołnierzu stylizowane symbole chińskie (il. 2).

Przedstawienie to można hipotetycznie wiązać z wcześniejszym symbolem miasta jako ośrodka garncarskiego. Gdy się dobrze temu motywowi przyjrzymy to rzeczywiście zauważymy geometryczną formę przypominającą bramę w świetle, której stoi dwuuszny wazon na stoliku o skrzyżowanych nogach. Z tego powodu tę intrygująco namalowaną wieżę bramną z pięcioma stylizowanymi baniastymi hełmami można odnieść do umocnień Tolkmicka. Miasteczko leżące nad Zalewem Wiślanym opasane było murami obronnymi z pięcioma wieżami i dwoma furtami. Opływały go dwa cieki: jeden naturalny ‒ rzeka Stradanka, drugi sztucznie utworzony ‒ Kanał Młyński. Możemy zakładać, że te elementy znajdują się na przedstawieniu malarskim misy – u dołu głównej wieży bramnej symbolicznie opracowane w postaci pasów odchodzących od muru i zaznaczonych punktowo przed nim.

Tolkmicko jako ośrodek ceramiczny było znane od XV wieku, będąc konkurencją nawet dla ośrodków gdańskiego i elbląskiego. Ponieważ nie miało ono rozwiniętej sieci dróg lądowych, a sprzyjające warunki wodne, handel z miastem odbywał się w ten sposób. Łodziami wywożono, co potwierdzili archeolodzy, wyprodukowane na masową skalę np. cegły do budowy gdańskiego kościoła NMP w roku 1426 i 1437. Tą drogą transportowano również wyroby garncarskie. Jeszcze w  XVII wieku garncarze z innych miast skarżyli się na zbyt dużą konkurencję wyrobów tolkmickich. Według zachowanych źródeł cechowych w latach 1700‒1760 w Tolkmicku było około dziewięciu garncarni mistrzów Christoffa Tiedmana, Hühna, Johanna i Stanisława Rautenbergów, Johanna i Jacoba Dombroffskich, Johannesa Kreckhana, Johannesa Einberga, Petrusa Eberta. Każdy z mistrzów posiadał przynajmniej jeden piec do wypału, a w 1766 roku mistrz Adalbertus Rautenberg nawet dwa.

Lit.: APG, sygn. 496/7; W. Heym, Die Stadt der Töpfer Tolkemit, Alt-Preussen 4 (1939), s. 78‒80; W. Heym, Das bauerliche Geschirr in Westpreußen, Jahrbuch für historische Volkskunde, Bd. 3/4 (1934), s. 126‒128; M. Marcinkowski, Garncarstwo w Tolkmicku, http://staremiastoelblag-mah.blogspot.com/2014/11/garncarstwo-w-tolmicku.html (dostęp 10.09.2020); M. Marcinkowski, Fajans pomorski ze Starego Miasta w Elblągu, Elbląg 2011, s. 50 [kat. 24], s. 80 [kat. 39]; M. Krąpiec, W. Ossowski, Wraki tolkmickie w świetle ostatnich badań, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 4 (2003), s. 415‒430.

(oprac. dr B. Pospieszna)