Ryciny Wilhelma Johanna Friedricha Witthoefta. Niezrealizowana seria widoków zamku malborskiego z czasów romantycznej restauracji.

Przechowywany w zbiorach Działu Historii Muzeum Zamkowego cykl reprodukcji wielkoformatowych zdjęć fotogrametrycznych autorstwa berlińskiego inżyniera Albrechta Meydenbauera (1834–1921) z 1885 roku rejestruje m.in. ówczesny wygląd Sali Narożnej (dawniej Komnata Mistrza | Meisters Gemach) zrekonstruowanej w roku 1823, w dobie tzw. „romantycznej restauracji” zamku [il. 1]. We wnętrzu tym eksponowano wówczas na ścianach kilkanaście rycin i rysunków oprawionych w ramy ze szkłem. Wśród nich, pod wspornikiem sklepienia, na ścianie północnej (dziś już nieistniejącej) oddzielającej hol od Niskiej Sieni, znalazły się – na jednej osi – dwa widoki pokrzyżackiej warowni. Przedstawiały one Kościół zamkowy od wschodu i Pałac Wielkich Mistrzów od strony Nogatu [il. 2] – dwie najważniejsze budowle nadnogackiego zamku z oddali czytelne w jego topografii i architektonicznej strukturze, które były materialnym znakiem jego artystycznej doskonałości i majestatu władzy.

Możemy domniemywać, że były to wykonane w technikach metalowych (mieszanych) prace autorstwa niemieckiego rytownika Wilhelma Johanna Friedricha Witthoefta (1816–1874), powstałe w latach czterdziestych XIX stulecia z inicjatywy Heinricha Theodora von Schöna (1773–1856). Według zamysłu nadprezydenta Prus miały one wchodzić w skład wielkiej (acz w efekcie końcowym nie zrealizowanej) serii widoków pokrzyżackiej warowni, ilustrującej niedawny etap odbudowy zamku w duchu romantycznego historyzmu; serii która byłaby „wizualnym pendant” do pierwszego cyklu malborskich wedut opublikowanych w albumie Schloss Marienburg in Preussen. Nach seinen vorzüglichsten äussern und innern Ansichten dargestellt przez Johanna Friedricha Fricka (1774–1850) na przełomie lat 1799–1802 w Berlinie. Ich pierwowzorem były akwarele (do dziś zachowane w zbiorach MZM) i zaginione obrazy gdańskiego profesora i malarza wedut Johanna Carla Schultza (1801–1803), od lat trzydziestych współpracującego w charakterze rzeczoznawczy z Zarządem Odbudowy Zamku (Schlossbauverwaltung Marienburg).

Pierwszy kadr ukazujący kościół Najświętszej Marii Panny był artystyczną wizją rekonstrukcyjną, inspirowaną twórczością Friedricha Gilly’ego (1772–1800) i Carla Augusta Gersdorffa (1787–1850). Na pierwszym planie, przed wyniosłymi murami zamku, znajdowała się fosa wypełniona wodą i piaszczysty trakt z niskimi drzewami. W głębi kompozycji wznosiła się ceglana sylweta dawnego domu konwentu z blankami na koronie muru. Jej głównym akcentem był wychodzący przed lico skrzydła wschodniego wielobok chóru świątyni Mariackiej z kaplicą św. Anny i strzelistą wieżą główną, znaczoną neogotyckim hełmem z dwoma trójkątnymi schodkowymi szczytami i wieżyczką z iglicą. W centralnej niszy prezbiterium stała monumentalna, obłożona barwną mozaiką figura Matki Bożej z Dzieciątkiem Jezus – Patronki Zakonu i Opiekunki miasta Malborka. Od północy do kościoła przylegał (w rzeczywistości wówczas nieistniejący) masyw Wieży Kleszej (Pffafenturm) połączonej z Domkiem Dzwonnika (Glöcknerhaus), pełniący w czasach średniowiecza funkcje mieszkalne. Po prawej stronie, tuż przy krawędzi kompozycji, widniał fragment skrzydła wschodniego Zamku Średniego z zrekonstruowaną kaplicą św. Bartłomieja, a w głębi dziedzińca, od strony zachodniej, rysowała się wschodnia fasada Pałacu Wielkich Mistrzów i drewniany most przerzucony nad tzw. suchą fosą.

Druga rycina przedstawiała od strony Nogatu odnowioną sylwetę Pałacu Wielkich Mistrzów, na tle fragmentów brył Zamku Średniego i Wysokiego, która epatowała lekkością architektonicznych form oraz majestatem dawnej władzy i potęgi Zakonu Niemieckiego. Przedpole kompozycji tworzyła piaszczysta droga międzymurza zachodniego z jeźdźcami w historyzujących strojach. W partii centralnej widoku nieco uwysmuklona bryła dawnej siedziby najwyższego urzędnika Zakonu stanowiła dominantę, zajmując blisko połowę kadru, i swą strukturą, znacznie wysuniętą poza obrys skrzydła zachodniego Zamku Średniego odcinała się od innych członów zamku, co w symboliczny sposób określało jej funkcję i znaczenie w topografii malborskiej warowni.

W okresie pierwszej wojny światowej, po pracach remontowych w Pałacu Wielkich Mistrzów, związanych z budową nowego pokrycia dachowego, we wnętrzach dolnych kondygnacji dawnej rezydencji urządzono archiwum fotograficzne. Powstała wówczas także izba pamięci poświęcona pierwszej restauracji zamku malborskiego, do której przeniesiono zabytki z Sali Narożnej głównego piętra. Widoki autorstwa Witthoefta wyeksponowano horyzontalnie w arkadzie nad drzwiami wejściowymi [il. 3]. Dziś prace te uchodzą za zaginione w pożodze drugiej wojny światowej i znamy je wyłącznie z innych odbitek zakupionych w okresie powojennym do zbiorów Gabinetu Rycin MZM.

oprac. J. Lijka