Lada dzień przekład Sprawozdań wyjdzie spod prasy drukarskiej. Zanim jednak to nastąpi prezentujemy kolejny wpis związany z tym wydawnictwem.
Tym razem sięgniemy do fragmentu Wiadomości Królewskiego Zarządu Odbudowy Zamku w Malborku w Prusach Zachodnich (Nachrichten der Königlichen Schloßbauverwaltung zu Marienburg Westpr.). Te dodatkowe sprawozdania opracowywał kierownik Zarządu Odbudowy Zamku Conrad Steinbrecht (następnie Bernhard Schmid), podczas gdy sprawozdania Towarzystwa redagował zawsze jego aktualny przewodniczący. Wiadomości od 1911 roku były załączane jako dodatek do Sprawozdań. Nie były one jednak ich stałym elementem. Teksty Steinbrechta jako osoby najbardziej zorientowanej we wszystkich kwestiach i procesach związanych z odbudową zamku, były wolne od licznych pomyłek obecnych w Sprawozdaniach Towarzystwa. Przytoczony poniżej fragment porusza kilka łączących się wątków, które postaramy się omówić. Jego wybór został zainspirowany kończącymi się właśnie pracami przy promenadzie Bulwaru im. Macieja Kilarskiego, na odcinku od kładki na Nogacie do kładki nad Młynówką, realizowanymi przez Urząd Miasta. Ta miejska inwestycja nie byłaby możliwa bez opisanych w sprawozdaniu sekwencji zdarzeń, podobnie jak komfortowy spacer wzdłuż brzegu Nogatu na odcinku od Starego Miasta do Baszty Maślankowej, który możliwy jest dopiero od około 100 lat.
Wiadomości Królewskiego Zarządu Odbudowy Zamku w Malborku w Prusach Zachodnich o działalności w latach budowy 1912 do 1916 przedłożone odbywającemu się jesienią 1916 r. Walnemu Zgromadzeniu Towarzystwa Odbudowy i Upiększenia Zamku Malborskiego (strona 9):
[…] Również Zamek Niski nie uniknie w przyszłości włączenia w przedsięwzięcie odbudowy. Pozostaje on nadal w prywatnym posiadaniu, jak obce ciało, w państwowym terytorium Zamku, i po uregulowaniu Nogatu pozostaje obciążony niepasującą zabudową. W latach 1911˗1912 nadarzyła się okazja wykupienia jego głównych działek. Regulacja Nogatu w ogólności będzie miała znaczący wpływ na nadbrzeżną stronę Zamku. Przed Zamkiem nie będzie się już pojawiała rwąca fala powodziowa ani groźne spływy kry. Pozostał jednak żałosny letni obraz „opustoszałego” Nogatu, a także jego zaniedbanego, brudnego brzegu. Na szerokim lustrze wody stanowiącym pierwszy plan [w zachodniej panoramie ˗ B.B.], rozwinie się ożywiony sport wodny, a w przyszłości może także żywszy ruch statków. Jednolitemu [z odcinkiem zamkowym – B.B.] zagospodarowaniu nabrzeża na wysokości zabudowań miejskich stoją na przeszkodzie stosunki własnościowe ˗ być może bez szkody dla malowniczości. Miasto planuje jednak [wykonanie ˗ B.B.] nadbrzeżnego placu i promenady na odcinku zamkowym, tam gdzie własność należy do państwa. Ściągnie to w to miejsce różnorodne aktywności, co poprawi wizerunek Zamku i miasta. Odcinek miejski w kierunku Rynku wygląda niekorzystnie, brak tu możliwości przyjęcia satysfakcjonujących rozwiązań […].
W 1900 roku postanowiono wykonać regulację Nogatu. Prace przy budowie systemu śluz rozpoczęto w sierpniu 1912 a zakończono w 1915 roku. Skutkiem tego praktycznie odcięto Nogat od dopływu wód Wisły. Od tamtego czasu rzeką płynie maksymalnie do 30 m3/s wody, co stanowi ok. 3% średniego przepływu sprzed regulacji, tj. wcześniejszej budowy kanału w Mikoszewie i w kolejnym etapie, o którym mowa we fragmencie przekładu, wykonaniu śluz w Michałowie, Rakowcu i Szonowie. Do czasu tych hydrotechnicznych inwestycji ok. 87% wiślanego przepływu wpływało do Nogatu.
Il. 1-2. Widok na zabudowę Przedzamcza na przełomie lutego i marca 1889 roku oraz latem tego samego roku. Wiosenno-zimowy zator całkowicie zasłonił mur nadbrzeżny i zalał budynki mieszkalne. Na zdjęciu wykonanym późną wiosną widoczna szerokość linii brzegowej Przedzamcza przed regulacją rzeki; Marienburg Baujahr 1889, il. 26 i 28.
W ten sposób trwale wyeliminowano cykliczne, naturalne, silne podtopienia i zalania obszaru zamkowego. Wiosenna wysoka woda w Malborku sięgała naprawdę wysoko (il. 1–2) i daleko. Świadectwami tego są kamienne wodowskazy upamiętniające i dokumentujące szczególnie dotkliwe i pamiętne powodzie (il. 3–4). Zatem dopiero nieco ponad sto lat temu zamek i miasto Malbork mogły zacząć zagospodarowywać nabrzeże Nogatu stałą infrastrukturą. Przedtem, przez sześćset lat, wszelkie urządzenia nadbrzeżne musiały mieć charakter mobilny i czasowy, a korzystanie z portu i rzeki w miesiącach zimowo-wiosennych było niemożliwe.
Steinbrecht pisząc o żałosnym letnim obrazie rzeki notował nowe, negatywne skutki regulacji, która de facto Nogat skanalizowała. Latem 1916 zniknęły z jego tafli barki, berlinki, tratwy flisackie. Szlak w założeniach umożliwiał ruch statków o nośności 400 ton, 55 metrów długości, 8 metrów szerokości i zanurzeniu 1,6 metra, ale jednostki zdolne pływać w nowych warunkach miały pojawić się dopiero w przyszłości, natomiast flisacy przepływający od stuleci przez Malbork odeszli wtedy na zawsze (il. 5).
W zamian pojawiła się możliwość zagospodarowania nabrzeża (il. 6) na cele rekreacyjne. Promenada, w wymiarze znanym powojennym mieszkańcom Malborka, wymagała regulacji własnościowych gruntów nadbrzeżnych. To obok sukcesywnego pozyskiwania prywatnych gruntów z obszaru zamkowego, o czym też informował Steinbrecht, było elementem zainicjowanego wówczas procesu odsłaniania zachodniej elewacji Zamków Wysokiego i Średniego i tworzenie nowej jego panoramy od Baszty Maślankowej po Basztę Wróblą.
Warto przypomnieć, że roślinność, w tym dorodne drzewa obecne w zachodnim krajobrazie zamku też są efektem prac zakończonych w 1915 roku. Przed nimi nie miałyby ani takiej przestrzeni, ani szansy na przetrwanie w konfrontacji z nurtem Nogatu (il. 7–8).
(oprac. B. Butryn)
Il. 3–4. Granitowe stany wody (niem. Wasserstad) na kościele św. Wawrzyńca i północnym narożniku Karwanu, dokumentujące rekordowy wylew z 25 marca 1888 roku (fot. B. Butryn).
Il. 5. Flisacy podczas jednego z ostatnich flisów przez Malbork, ok. 1910 rok (MZM/DH/560/1/38).
Il. 6. Brzeg Nogatu na odcinku Zamku Niskiego, na którego estetykę utyskiwał Steinbrecht, wczesna jesień 1907 roku (MZM/DH/560/1/5).
Il. 7. Wysoki stan Nogatu z idącą krą w okresie zimowym, ok. 1900–1905 rok (MZM/DH/560/1/54).
Il. 8. Wysoki stan Nogatu w okresie letnim, którego wody pływają do wlotu fosy zamkowej, 1903 rok (MZM/DH/560/1/24).