Przywołane w poprzednim wpisie sprawozdanie obejmujące częściowo lata wielkiej wojny, tj. Sprawozdanie Zarządu Towarzystwa Odbudowy i Upiększania Zamku Malborskiego za okres od 1 października 1916 do 1 lipca 1920 roku, na stronie 3 relacjonuje problematyczną wówczas kwestię rewaloryzacji przestrzeni południowej część Zamku Wysokiego od strony miasta. Zwracamy uwagę na ten fragment ze względu na niedawno obchodzoną, setną rocznicę Plebiscytu, przeprowadzonego na Powiślu, Ziemi Malborskiej i Warmii.
Ukryty związek poniżej przytoczonego przekładu z wydarzeniami około plebiscytowymi, jest przedmiotem dzisiejszych naszych rozważań.
W otoczeniu zamku znajdują się jeszcze nieuporządkowane obszary, w związku z tym konieczne było podjęcie działań w tym zakresie w okresie sprawozdawczym lat 1917˗1920. W tej kwestii pozostała jednak jeszcze znaczna część zadań związanych z porządkowaniem otuliny zamku, które będą realizowane w następnych latach. Jednym z takich obszarów jest teren graniczny zamku i Starego Miasta, w przedłużeniu Rynku przy placu Szkoły Świętojańskiej.
Magistrat wyburzył tu należący do niego kwartał zabudowy i pomiędzy fosą zamkową a Rynkiem powstał plac. Zarząd zamku pierwotnie nie chciał włączyć się do tych działań z powodu przewidywanych kosztownych tego następstw, kiedy jednak Towarzystwo Odbudowy i Upiększania zapewniło miastu środki na odpowiednie zagospodarowanie placu, również Zarząd Odbudowy zobowiązał się ze swej strony do przystąpienia do rozbudowy fortyfikacji zewnętrznych i fos, by wspomóc miasto w stworzeniu szerokiego, perspektywicznego widoku na zamek od strony Rynku. Powstał projekt i zapewniono nań środki, tymczasem jednak pojawił się spór sądowy, który czasowo wstrzymał realizacje budowlane finansowane przez państwo. Wprowadzony w międzyczasie pieniądz zastępczy i trudności z możliwością utrzymania pracowników spowodowały, miejmy nadzieję, na krótki czas, zawieszenie tej skądinąd ważnej dla wyglądu zamku i Rynku miejskiego sprawy.
Plebiscyt odbył się 11 lipca 1920 roku, czyli po przyjętej przez Towarzystwo dacie zamykającej okres sprawozdawczy (1 lipca 1920). Z tego powodu nie mamy tu bezpośredniego odwołania do wydarzeń plebiscytowych. Sprawozdawcy nie odnotowali też żadnych działań przygotowawczych czy agitacyjnych, które skądinąd wiadomo, że zostały przedsięwzięte zarówno przez Zarząd Odbudowy Zamku jak i Towarzystwo Odbudowy i Upiększania.
Podobnie jak w poprzednio omówionym fragmencie z lat 1920−1922, gdzie o Plebiscycie dowiadujemy się pośrednio poprzez informację o Darze (Funduszu) Wdzięczności, także tu relacja pomiędzy opisanymi zmianami urbanistycznymi na terenie miejskim i pracami przy murze fosy południowej zamku, a wydarzeniami, których kulminacją było głosowanie nie jest zrazu oczywisty.
Fragment planu starego miasta w Malborku z kwartałem zabudowy przeznaczonym do wyburzenia pod przyszły plac, 1901 rok (za http://maps.mapywig.org/m/City_plans/Central_Europe/Marienburg_Schloss_und_Stadt_1901_bc_elb.jpg).
Opisane wyburzenia budynków, trzech przy Kirchengasse (Kościelnej), oraz czterech u wlotu z Rynku w Rittergasse (Rycerskiej) umożliwiło powstanie szerokiego placu, otwierającego widok na monumentalną bryłę Zamku Wysokiego. Było to oczywiście podyktowane względami estetyczno-urbanistycznymi, te jednak od początku połączone były z bieżącym kontekstem politycznym.
Uważna lektura tego fragmentu pozwala na odtworzenie bardzo prawdopodobnego przebiegu wypadków związanych z Plebiscytem i jego rezultatem. Otóż wszystko wskazuje na to, że kwestia uporządkowania terenu fosy południowej, w obliczu komplikacji czasu wojny, a potem powojennego kryzysu nie była priorytetem dla Zarządu Odbudowy Zamku. Najpewniej, gdyby nie Plebiscyt, byłyby one przeprowadzone dużo później. Kosztowna przecież decyzja o wyburzeniu co najmniej siedmiu budynków na terenie miasta (Magistrat musiał zapewnić lokatorom i kupcom ekwiwalentne lokale) musiała być podyktowana nie celem czysto praktycznym, ale polityczno-propagandowym (zapewne inspirowanym z Berlina). To przede wszystkim potrzeba stworzenia nowej przestrzeni publicznej, mającej umożliwić agitację narodową na tle sylwety zamku zakonu niemieckiego, który jako symbol niemieckiej obecności na wschodzie, po wojennej klęsce i traktatowym upokorzeniu (postanowienia wersalskie) Niemiec, stał się jeszcze bardziej istotny propagandowo.
Kwartał z kamienicami pomiędzy ulicami Rycerską i Kościelną, 1885 rok, Albrecht Meydenbauer, MZM/DH/753/45.
Fragment kwartału, z trzema kamienicami, pomiędzy ulicami Rycerską i Kościelną. Kondygnacja dachowa kamienicy bliżej zamku została przebudowana po 1885 zyskując dodatkowe piętro użytkowe z przeszkloną wolierą, ok. 1917 rok, Carl Kuhnd (?), MZM/DH/560/1/75.
Skoordynowane działania Magistratu i Zarządu Odbudowy umożliwiły utworzenie placu wiecowego już na wczesne lato 1920 roku, a dwa lata później, na ustawienie na nim pomnika na cześć zwycięskiego głosowania. Odtąd widok zamku malborskiego od strony południowej stał się najsilniejszym i najbardziej eksploatowanym ikonicznym ujęciem dla propagandy czasów Republiki Weimarskiej, a później III Rzeszy Niemieckiej.
Warto dodać, że powstanie tego placu i otwarcie widoku na południowe skrzydło Zamku Wysokiego, stało w sprzeczności z tradycją urbanistyczną otoczenia fary malborskiej i tej części miasta. Przynajmniej bowiem od początku XVII wieku na uwolnionych od zabudowy parcelach, zawsze stały kamienice. Zatem szeroki widok z Rynku (od strony południowej) na zamek w okresie nowożytnym zaistniał dopiero przed stu laty.
(oprac. B. Butryn; tł. A. Masłowski)
Rozbiórka pierwszej kamienicy od strony Rynku, ok. 1918 rok, MZM/DH/682/5.
Fragment kwartału, już bez jednej z trzech kamienic, ok. 1918 rok, MZM/DH/846/5.
Odsłonięcie pomnika plebiscytowego, 11 VII 1922 rok, MZM/DH/699/4.